با نزدیک شدن به فصل سرد سال، توجه به مدیریت مصرف انرژی و بهویژه گازطبیعی اهمیت بیشتری پیدا میکند. گاز، بهعنوان اصلیترین منبع انرژی برای بخش خانگی، تجاری و صنایع کوچک و بزرگ در کشور، نقش حیاتی در تأمین گرمایش منازل، صنایع و تولید برق دارد. هر سال با کاهش دما و افزایش نیاز به گرمایش، مصرف گاز در کشور به شکل چشمگیری افزایش پیدا میکند و این موضوع همواره چالشی جدی برای تأمین پایدار انرژی بوده است.
با وجود اینکه ایران جزو کشورهای پیشرو در تولید و ذخایر گازطبیعی است و رتبه سوم تولید گاز خشک در جهان را دارد، ناترازی بین میزان تولید و مصرف در فصول سرد، نیاز به برنامهریزی دقیق و مدیریت هوشمند منابع را دوچندان میکند. بخشی از این ناترازی به افزایش مصرف خانگی و تجاری، و بخشی دیگر به صنایع بزرگ و نیروگاهها مرتبط است. از سوی دیگر، محدودیتهای زیرساختی، انتقال و ذخیرهسازی گاز، و پراکندگی مصرف در نقاط مختلف کشور، فرایند تأمین پایدار انرژی را پیچیدهتر میکند.
مدیریت مصرف، به ویژه در بخش خانگی، نه تنها از منظر تأمین پایدار انرژی اهمیت دارد، بلکه کاهش هزینههای خانوارها و جلوگیری از هدررفت منابع گازی را نیز به همراه دارد. حتی تغییرات کوچک در دمای منازل یا بهینهسازی موتورخانهها میتواند صرفهجویی قابل توجهی ایجاد کند و نیاز به فشار بیش از حد بر تولید و نیروگاهها را کاهش دهد.
در این شرایط، ترکیب راهکارهای کوتاهمدت و فرهنگی، همراه با نظارت دقیق و اجرای مقررات ملی، میتواند بخش عمدهای از مصرف غیرضروری را کاهش دهد و بهینهسازی انرژی در کشور را به واقعیت تبدیل کند. این بحث از اهمیت ویژهای برخوردار است، چرا که زمستان هر سال، چالش تأمین گاز و مدیریت مصرف، تصویر روشنی از ضرورت برنامهریزی هوشمند و مشارکت همگانی ارائه میدهد.
در این ارتباط، سعید توکلی، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران روز پنجشنبه ۴ دیماه با حضور در برنامه «صبحانه ایرانی» شبکه دو سیما، به دغدغه بینندگان عزیز در این ارتباط پاسخ داده است. با هم این گفتوگو را پی میگیریم؛
**************************************
صبح همه هموطنان عزیزمان بخیر. با سرد شدن هوا و کاهش دما در اغلب نقاط کشور و البته خدا را شکر بارش برف و بارانی که در بیشتر استانها شاهد آن بودهایم، این نکته به ذهن میرسد که در فصل زمستان مصرف گاز افزایش پیدا میکند؛ چراکه میزان استفاده از وسایل گرمایشی بهطور طبیعی بالا میرود. البته در کنار این موضوع، صحبتها و اخباری هم مطرح است مبنی بر اینکه برای تأمین گاز بخش خانگی، قاعدتاً یا احتمالاً گاز نیروگاهها کاهش پیدا میکند و در نتیجه مصرف مازوت افزایش مییابد. این مسئله بهدنبال خود آلودگی هوای کلانشهرها را به همراه دارد؛ چرخهای که به نوعی هر ساله شاهد تکرار آن هستیم.
در این ارتباط با جناب آقای توکلی، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران به گفتوگو مینشینیم.
خب! سلام و احترام. خوش آمدید آقای دکتر توکلی
سلام عرض ادب دارم خدمت شما و تمامی بینندگان عزیز برنامه «صبحانه ایرانی» و عرض تبریک به مناسبت میلاد حضرت مسیح (ع).
آقای دکتر! اولین سؤال، یک سؤال کلی است که برای بسیاری از بینندگان عزیز مطرح شده؛ اینکه آیا امسال هم در فصل زمستان با قطعی گاز مواجه خواهیم بود یا خیر؟
همانطور که اشاره فرمودید، سؤال، سؤالی کلی است. اگر اجازه بدهید، ابتدا توضیح مختصری درباره وضعیت تولید و الگوی مصرف گاز در کشور ارائه کنم تا تصویر روشنی از شرایط موجود داشته باشیم.
در حال حاضر، با آرایش مصرف زمستانی، میزان گازی که در شبکه سراسری کشور تزریق میشود حدود ۸۵۰ تا ۸۶۰ میلیون مترمکعب در روز است. این عدد نشان میدهد که ایران در جایگاه سومین تولیدکننده گاز خشک در جهان قرار دارد. با این حال، با ورود به فصل زمستان و افزایش مصرف در بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء، میزان مصرف این بخشها از حدود ۴۳۵ میلیون مترمکعب در روز به اعدادی بهمراتب بالاتر افزایش مییابد؛ بهعنوان مثال، بر اساس آمار روز گذشته، این مصرف به حدود ۶۷۰ میلیون مترمکعب در روز رسیده است.
در چنین شرایطی، ناگزیر هستیم برای سایر بخشهای مصرفی محدودیتهایی اعمال کنیم. دلیل این موضوع آن است که اگر کل سبد انرژی کشور را صرفاً مبتنی بر گاز در نظر بگیریم و بخواهیم به همه متقاضیان بهطور کامل گاز تحویل دهیم، با ناترازی حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب مواجه خواهیم شد. البته باید توجه داشت که در هیچکجای دنیا تمامی بخشهای مصرفکننده صرفاً با گاز تغذیه نمیشوند.
یکی از اشکالات اساسی نظام انرژی کشور، تنوع پایین سبد سوخت است. ایران جزو معدود کشورهایی است که بیش از ۷۲ تا ۷۳ درصد سبد انرژی آن توسط گاز طبیعی تأمین میشود. در فصل زمستان، با افزایش مصرف بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء تا حدود ۶۷۰ میلیون مترمکعب در روز، سه مصرفکننده عمده دیگر باقی میمانند: نیروگاهها، صنایع بزرگ و مصارف عملیاتی وزارت نفت برای تولید.
طبیعتاً در فصل زمستان، با مدیریت سوختی که از ابتدای سال در وزارت نفت انجام میشود، تلاش بر این است که این بخشها نیز بهصورت حداقلی و پایدار تأمین شوند. به همین منظور، در فصل تابستان گاز بیشتری به نیروگاهها تحویل داده میشود تا همزمان با آن، همکاران ما در حوزه پالایش و پخش بتوانند مخازن سوخت مایع نیروگاهها را تکمیل کنند. نتیجه این سیاست آن است که در فصل زمستان، با افزایش سهم مصرف خانگی و تجاری، میزان گاز تحویلی به نیروگاهها مانند فصل گرم نخواهد بود و نیروگاهها ناگزیر به استفاده از سوخت مایع میشوند.
این موضوع البته مختص ایران نیست؛ در بسیاری از کشورهای دنیا نیز همین الگوی جایگزینی وجود دارد. تفاوت در این است که در کشور ما سوخت مایع عمدتاً شامل نفتگاز و نفت کوره است، در حالی که در برخی کشورها مانند چین، حدود ۵۸ تا ۶۰ درصد سبد سوخت نیروگاهها از زغالسنگ تأمین میشود. نکته مهم این است که در این کشورها، نیروگاههای با سوخت آلاینده در مناطقی جانمایی شدهاند که اثرات آلودگی آنها به سمت مراکز پرجمعیت هدایت نمیشود.
اولویت تأمین گاز با بخش خانگی است
بهطور خلاصه، میزان تولید گاز کشور مشخص است و در اولویت نخست، تأمین گاز بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء قرار دارد. اولویت بعدی، تأمین نیروگاههاست که برای پایداری شبکه برق کشور ضروری است. مازاد بر این دو بخش، در اختیار صنایع بزرگ و مصارف عملیاتی قرار میگیرد. در واقع، حلقههای این زنجیره به یکدیگر متصلاند، اما متأسفانه برخی سیاستگذاریهای نادرست در سالهای گذشته باعث شده این حلقهها بهدرستی در کنار هم قرار نگیرند.
با وجود آنکه ایران دومین دارنده ذخایر گازطبیعی و سومین تولیدکننده گاز در جهان است، متأسفانه چهارمین مصرفکننده بزرگ گاز نیز بهشمار میرود. از سوی دیگر، در فصول گرم سال امکان ذخیرهسازی گسترده گاز وجود ندارد. البته امسال یکی از اتفاقات مثبت این بود که میزان ذخیرهسازی گاز نسبت به سال گذشته حدود ۲۰ درصد افزایش یافت. همچنین در حوزه سوخت مایع، بهویژه نفتگاز، رکورد چندین سال گذشته شکسته شد و حدود ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون لیتر ذخیرهسازی انجام گرفت.
بنابراین، موضوع تأمین انرژی کشور صرفاً به تولید محدود نمیشود، بلکه مدیریت مصرف، تنوعبخشی به سبد سوخت و اصلاح سیاستهای گذشته، نقش تعیینکنندهای در پایداری شبکه انرژی ایفا میکنند.
اجازه بدهید موضوع را از یک زاویه کلیدیتر توضیح بدهم. ما در حوزه انرژی با دو بخش اصلی مواجه هستیم: بخش تولید و بخش مصرف. در این میان، یک شاخص بسیار مهم و استاندارد در سطح بینالمللی وجود دارد که متأسفانه در کشور ما وضعیت مطلوبی ندارد و آن شاخص «شدت مصرف انرژی» است.
بر اساس بررسیهای انجامشده در سطح جهانی، طی ۲۰ سال گذشته وضعیت ۱۷۲ کشور از نظر شدت مصرف انرژی مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتیجه این بررسیها نشان میدهد که تنها در ۶ کشور، شدت مصرف انرژی افزایش یافته و متأسفانه کشور ما در میان این کشورها، بالاترین میزان افزایش را داشته است. به بیان دیگر، ایران در صدر کشورهایی قرار دارد که شدت مصرف انرژی در آنها رو به افزایش بوده است.
نکته مهم اینجاست که حتی اگر فرض کنیم تولید گاز کشور به هر میزان افزایش یابد، حتی اگر از جایگاه سومین تولیدکننده گاز جهان به جایگاه دوم برسیم، اما در بخش مصرف، مدیریت، بهینهسازی و ارتقای بهرهوری انرژی صورت نگیرد، عملاً مشکل حل نخواهد شد. شدت مصرف انرژی یک شاخص بینالمللی است و تفاوتی ندارد که موضوع برق باشد، گاز باشد یا بنزین؛ متأسفانه ما در زمره کشورهای پرمصرف و بدمصرف انرژی قرار داریم.
راهکارهای اساسی در حوزه مدیریت مصرف
حال سؤال اساسی این است که راهکار چیست؟ راهکار، مجموعه اقداماتی است که باید بهطور جدی در حوزه مدیریت مصرف انرژی اجرا شود. بهعنوان مثال، در بخش خانگی، مقررات ملی ساختمان، بهویژه مبحث ۱۹، بهطور مشخص بر بهینهسازی مصرف انرژی تأکید دارد. در حال حاضر، حدود ۷۰ درصد گازی که به ساختمانها تحویل داده میشود صرف گرمایش فضا میشود. این رقم بسیار قابلتوجه است.
در همین ۷۰ درصد، با رعایت مجموعهای از اقدامات بهظاهر ساده اما بسیار مؤثر، میتوان صرفهجویی قابلتوجهی ایجاد کرد؛ اقداماتی مانند استفاده از عایقهای مناسب در کف، دیوارها و سقف ساختمان، انتخاب تجهیزات گرمایشی با راندمان بالا، استفاده از پنجرههای دوجداره و نصب صحیح آنها و از همه مهمتر، رعایت «درجه آسایش حرارتی». در بسیاری از کشورهای دنیا که شرایط آبوهوایی مشابه ایران دارند، دمای آسایش در بازه ۱۸ تا ۲۱ درجه سانتیگراد تعریف شده و بهطور جدی رعایت میشود.
این موضوع صرفاً به بخش خانگی محدود نمیشود. در بخش صنعت نیز، از مرحله طراحی اولیه تا خرید تجهیزات، باید به بهرهوری انرژی توجه شود. تجهیزاتی که در صنایع مورد استفاده قرار میگیرند باید دارای برچسب انرژی مناسب و راندمان بالا باشند. این مسئله در صنایعی مانند سیمان، فولاد، پتروشیمی و حتی در نیروگاهها اهمیت دوچندان دارد. واقعیت این است که نیروگاهها و صنایع مشابه در بسیاری از کشورهای دنیا، با این سطح از مصرف انرژی، فعالیت نمیکنند.
بنابراین، اگر بهدنبال حل ریشهای مسئله انرژی در کشور هستیم، تمرکز صرف بر افزایش تولید کافی نیست؛ بلکه اصلاح الگوی مصرف، ارتقای بهرهوری و پایبندی به استانداردهای فنی و مقرراتی، شرط اساسی عبور از وضعیت کنونی است.
بخش خانگی؛ مصرفکننده عمده گاز در فصل سرد
اجازه بدهید یکبار دیگر با هم مرور کنیم. در فصل زمستان، از نظر درصدی، حدود ۸۰ درصد مصرف گاز کشور مربوط به بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء است. ۲۰ درصد باقیمانده نیز به نیروگاهها، صنایع بزرگ و بخشی هم به مصارف عملیاتی اختصاص دارد؛ بهعنوان مثال پالایشگاهها که برای تولید بنزین، گازوئیل و سایر فرآوردهها ناچار به مصرف گاز هستند. بنابراین، بهوضوح میتوان گفت که بیشترین سهم مصرف گاز کشور، بهویژه در فصل سرد سال، مربوط به بخش خانگی است.
در فصل سرما، تنها راه مدیریت مؤثر این وضعیت، تمرکز بر مدیریت مصرف در بخش خانگی است. بهطور مشخص، کاهش تنها دو درجه سانتیگراد از دمای محیط منازل میتواند صرفهجویی معادل تولید دو فاز میدان گازی عسلویه ایجاد کند. شاید این عدد در نگاه اول عجیب به نظر برسد، اما کاملاً مبتنی بر محاسبات فنی است.
برای ملموستر شدن موضوع، فرض کنید در یک واحد مسکونی چهار رادیاتور وجود دارد؛ اگر تنها یکی از آنها خاموش شود، آیا مصرف گاز در موتورخانه کاهش پیدا میکند؟ پاسخ مثبت است. دلیل آن هم روشن است، زیرا موتورخانه متناسب با بار حرارتی تنظیم میشود. اتفاقاً به همین دلیل، یکی از اقدامات مهم شرکت ملی گاز ایران، بهینهسازی موتورخانهها بوده؛ تاکنون حدود ۱۱۴ هزار موتورخانه در سراسر کشور بهینهسازی شده که حدود ۵۰ درصد آنها مربوط به دستگاههای دولتی است.
بهینهسازی موتورخانهها شامل اقداماتی مانند نصب عایق، نصب رسوبگیر، تنظیم مشعل و اصلاح عملکرد کلی سیستم گرمایشی است. لازم است به این نکته اشاره کنم که موتورخانهها در بسیاری از ساختمانها بهطور کلی مورد غفلت قرار گرفتهاند، در حالی که طبق قانون هوای پاک و استانداردهای موجود، موتورخانههای دستگاههای دولتی ملزم به بازدیدهای دورهای هستند. به همین دلیل، همکاران ما در شرکتهای گاز استانی، بر اساس مصوبات هیأت وزیران، بازدیدهای میدانی و حتی سرزده از موتورخانهها انجام میدهند و اولین تأکید ما همواره بر همین بخش بوده است.
ناترازی گاز در کشور، ناشی از کمبود تولید نیست!
اگر بخواهم جمعبندی روشنی ارائه بدهم، باید بگویم که ناترازی گاز در کشور، ناشی از کمبود تولید نیست؛ بلکه عمدتاً ریشه در مصرف ناصحیح و غیربهینه دارد؛ چه در بخش صنعت، چه در نیروگاهها و چه در بخش خانگی و تجاری. مهمتر از همه، میزان گازی است که بهدلیل هدررفت، عملاً از چرخه بهرهوری خارج میشود.
نکته مهم دیگر این است که حدود ۷۷ درصد منابع تولید گاز کشور در جنوب و عمدتاً در مناطق فراساحلی، یعنی در دریا، قرار دارد؛ در حالی که بیشترین مصرف در نیمه شمالی کشور اتفاق میافتد. همین موضوع، فرآیند تولید، انتقال و توزیع گاز را بسیار پیچیده و پرهزینه میکند. همکاران ما در شرکت ملی نفت هر سال تلاش میکنند تولید گاز غنی را افزایش دهند، اما این افزایش تولید مستلزم سرمایهگذاریهای بسیار سنگین است. برای مثال، امسال حدود یک فاز عسلویه به تولید اضافه شده، آن هم با هزینههای قابلتوجه.
در مقابل، همین میزان افزایش تولید را میتوان با کاهش تنها یک تا دو درجه سانتیگراد در دمای منازل جبران کرد. برای واحدهایی که از پکیج استفاده میکنند نیز، تنظیم دمای پکیج در بازه ۵۰ تا ۶۰ درجه سانتیگراد کاملاً کفایت میکند. نکته جالب اینجاست که این تغییر، هیچ خللی در سبک زندگی یا رفاه خانوارها ایجاد نمیکند و همچنان گرمایش مطلوب تأمین میشود.
ظرفیت و قدرت بسیار بالای بخش مصرف برای مدیریت و اصلاح
بنابراین، آنچه میخواهم تأکید کنم این است که ما در بخش مصرف، ظرفیت و قدرت بسیار بالایی برای مدیریت و اصلاح داریم. اگر به این بخش توجه جدی شود، بخش بزرگی از چالش ناترازی انرژی در کشور قابل حل خواهد بود.
امسال مصوبهای از سوی هیأت وزیران ابلاغ شده که مبتنی بر اسناد بالادستی است و تحت عنوان «کارورهای انرژی» تعریف میشود. مفهوم کارور انرژی (شرکتهای کارور انرژی) به این معناست که یک واسطه تخصصی میان شرکت ملی گاز ایران و مصرفکننده نهایی قرار میگیرد. هر میزان کاهش مصرفی که در بخشهای مختلف، بهویژه بخش خانگی و تجاری، محقق شود، این کارور انرژی آن صرفهجویی را شناسایی و مدیریت میکند و امکان تخصیص همان میزان گاز صرفهجوییشده به بخشهای مولد اقتصاد را فراهم میسازد.
منظور از بخش مولد، صنایع هستند؛ صنایعی که با استفاده از انرژی، ارزش افزوده ایجاد میکنند. در واقع، به جای خامسوزی گاز یا صرف آن در افزایش بیرویه دمای محیط و در نتیجه تشدید پدیده گرمایش زمین، این انرژی به تولید کالا، توسعه صنعتی و خلق ارزش اقتصادی اختصاص مییابد. این رویکرد همزمان چند پیامد مثبت دارد؛ از یک سو موجب افزایش تولید و رشد اقتصادی میشود، از سوی دیگر بهرهوری انرژی را ارتقا میدهد و در عین حال به کاهش آثار منفی زیستمحیطی نیز کمک میکند.
