اقتصاد ایران به عنوان بزرگترین دارنده منابع هیدروکربوری دنیا به صادرات نفت خام وابسته است. این موضوع موجب شده است آمریکا با اعمال تحریم‌های نفتی بر فروش نفت ایران به دنبال محدودیت در صادرات و آسیب رساندن به اقتصاد و معیشت مردم کشور باشد.
در مواجه با تحریم نفتی آمریکا دو رویکرد متفاوت وجود دارد: 1- مذاکره با آمریکا برای رفع تحریم 2- بی‌اثرسازی تحریم با بازارسازی نفت ایران.
در دولت یازدهم و دوازدهم، رویکرد اول در مواجهه با تحریم نفتی اجرایی شد که نتیجه آن در تصویر 1 آورده شده است. طبق تصویر میانگین صادرات نفت ایران در دولت روحانی 1.1 میلیون بشکه در روز بوده است که این میزان صادرات در برهه زمانی «قبل پذیرش برجام» و «بعد از پذیرش برجام» برقرار بوده است.
در واقع تنها دستاورد برجام این بود که نمودار خطی صادرات نفت ایران را به نمودار سینوسی با همان میانگین تغییر داد. کنار گذاشتن و افشا شدن زیرساخت‌های دور زدن تحریم در دوران برجام از عمده دلایل افت شدید در عدد صادرات نفت ایران بعد از خروج آمریکا از برجام بود.
*بازارسازی نفت، دور زدن تحریم را به موضوع اصلی شریک تجاری ایران تبدیل می‌کند
حال سوال اساسی این است که آیا در شرایط تحریم امکان افزایش صادرات نفت ایران به صورت تضمین شده وجود دارد؟ در پرونده «بازارسازی نفت» به بررسی راهکارهای توسعه بازارهای صادرات نفت به صورت ضمانت شده پرداخته می‌شود.
محمدصادق جوکار، رئیس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در گفت‌‌و‌گو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس با توضیح راهبرد بازارسازی نفت اظهار داشت: الگوی فروش نفت ایران در دولت یازدهم و دوازدهم همانند الگوی قرن‌بیستمی بود، با بازگشت تحریم‌ها با کاهش صادرات نفت مواجه شدیم، الگوی قرن بیستمی یعنی اینکه متولیان امر در وزارت نفت همچنان فکر می‌کردند دست برتر با عرضه‌کنندگان است درحالی که معادلات بازار نفت تغییر کرده بود.
وی افزود: حالا ببینیم بازارسازی یعنی چه؟ آیا دولت ایران می‌تواند در شرایط تحریم بازارسازی کند یا نه؟ بازارسازی برای فروش نفت ایران بدین معناست که موضوع تحریم از موضوع دوجانبه آمریکا و ایران تبدیل شود به موضوع مورد دغدغه کشور طرف ثالث در تعاملات نفتی ایران. بدین صورت بازار فروش نفت ایران اثر‌پذیری حداقلی از بازگشت تحریم‌ها داشته و تداوم یابد.
رئیس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی گفت: فرض کنید کشور ثالثی می‌خواهد با ایران تعاملات اقتصادی داشته باشد ولی تحت تاثیر تحریم، دچار محدودیت است؛ در بازارسازی ما باید کاری کنیم که کشور ثالث، خودش به فکر حل چالش تحریم در روابط خود با جمهوری اسلامی ایران باشد.
*بازارسازی نفت با سهامدار شدن در پالایشگاه‌های فراسرزمینی
سیاست «Buy Demand» یا «خرید تقاضا» یکی از راهکارهای کشورهای عرضه‌کنند نفت برای بازارسازی و ایمن‌سازی سهم فروش نفت خود از بازار مقصد است. در این روش، کشور عرضه‌کننده نفت با سرمایه‌گذاری در زیرساخت پتروپالایشگاه کشور مقصد، بازار صادراتی خود را تضمین می‌کند.
به بیان دیگر، شرط انجام سرمایه‌گذاری و یا نتیجه سرمایه‌گذاری این خواهد بود که کشور واردکننده نفت، نفت موردنیاز خود را از کشور سرمایه‌گذار خریداری کند.
به طور مثال کشور عربستان برای احداث پالایشگاه در پاکستان سرمایه‌گذاری می‌کند و با سهامدار شدن در این واحد، تامین بخشی از نیاز نفت این پالایشگاه توسط خود را تضمین می‌کند.
همچنین کشور سرمایه‌گذار می‌تواند پالایشگاه را متناسب به مشخصات نفت خود طراحی کند و بدین صورت تمامی نفت موردنیاز این واحد را با نفت خود تامین کند.
به بیان ساده سهامدار شدن کشورهای عرضه‌کننده در پالایشگاه‌های فراسرزمینی ذیل راهبرد «خرید تقاضا» برای بازارسازی نفت تعریف می‌شود.
*ایران سهامدار چهار پالایشگاه در ونزوئلا، نیکاراگوئه و سوریه می‌شود
سیاست خرید تقاضا از طریق سهامدار شدن در پالایشگاه‌های فراسرزمینی برای نخستین بار در دولت سیزدهم پیگیری شد. بدین ترتیب ایران قصد دارد با تعمیرات اساسی پالایشگاه‌های ونزوئلا و احیای ظرفیت آنها، بخشی از نفت خود را به مقصد ونزوئلا صادر کند که در وهله اول این صادرات نفت مابه‌ازای سرمایه‌گذاری در پالایشگاه، منتج به سهامدار شدن ایران می‌شود و سپس به مقصد اصلی صادرات نفت ایران تبدیل می‌شود.
جواد اوجی وزیر نفت در برنامه تلویزیونی صف اول در این باره توضیح داد: در وزارت نفت همواره یکی از بحث‌ها از سال‌های دور این بود که «پالایشگاه فراسرزمینی» داشته باشیم و خوشبختانه در سفر به کشورهای آمریکای لاتین یکی از دستاوردهای خیلی خوب عقد قرارداد در زمینه استفاده از ظرفیت پالایشگاه‌های نفتی این کشورها بود.
وزیر نفت گفت: خیلی از این پالایشگاه‌ها به‌دلیل تحریم، دچار مشکل بودند و کارشناسان خارجی این پالایشگاه‌ها را ترک کرده بودند و در بهره‌برداری، تعمیرات و اورهال این پالایشگاه‌ها مشکل ایجاد شده بود و از آن زمان با ظرفیت اسمی کار نمی‌کنند.
وی افزود: در این پالایشگاه‌ها، با صادرات نفت خام سنگین که مشتری کمتری دارد، نفت ما می‌تواند با نفت فوق سنگین آنها ترکیب شود. صادرات فرآورده‌های نفتی، میعانات گازی، محصولات پتروشیمی نیز در همین حین دنبال می‌شود. از طرفی با صادرات خدمات فنی و مهندسی پالایشگاه آنها نیز می‌تواند با یک تغییر ساده یا یک تعمیرات اولیه به ظرفیت اسمی بازگردد که برای این کار ما متخصصان و ادوات و تجهیزات مورد نیاز را نیز داریم.
بررسی اخبار سفر اخیر وزیر نفت به کشورهای آمریکای لاتین نشان می‌دهد که فرآیند سهامدار شدن ایران در دو پالایشگاه فراسرزمینی «ال‌پالیتو» و «پاراگوانا» در ونزوئلا و یک پالایشگاه «بولیوار سوپریم سوئنو» در نیکاراگوئه آغاز شده است و چندین محموله میعانات گازی و نفت خام ایران به ونزوئلا صادر شده است.
تصویر 2- پالایشگاه ال‌پالیتو
تصویر 3- پالایشگاه پاراگوانا
مدل سیاست خرید تقاضا با سایر کشورها نیز در حال انجام است که از جمله آن می‌توان به احداث «پالایشگاه الفروقلس» در سوریه اشاره کرد.
جلیل سالاری مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی درباره این طرح توضیح می‌دهد: مطالعات احداث یک پالایشگاه 140 هزار بشکه‌ای در سوریه پایان یافته است، سه کشور مالزی، ونزوئلا و ایران به صورت مشارکتی برای احداث پالایشگاه الفروقلس اقدام کردند و حتی قرارداد آن نیز امضا شد. دانش فنی این پروژه توسط پژوهشگاه صنعت نفت به طور کامل بومی شده است.
وی افزود: امروز بسته طراحی بنیادی و طراحی جزئیات این طرح به اتمام رسیده است و الان اجرای فرآیند مناقصه در دستور کار قرار گرفته است. دولت گذشته اعتقاد چندانی به این دست از طرحها نداشت و اقدامی برای اجرای طرح پالایشگاه الفروقلس انجام نداد و درباره آن تصمیم‌گیری نکرد.
بازارسازی نفت ایران از طریق سهامدار شدن در پالایشگاه فراسرزمینی از جمله راهکارهای ایمن‌سازی بازار نفت در شرایط تحریم است.
