خبر ثبت ملی 360هکتار بافت تاریخی شهر شیراز همانقدر که ناگهانی اعلام شد، همانقدر هم خبری خوش و شیرین بود. این بافت ارزشمند که هرازگاهی خبر دست‌درازی لودر ذی‌نفعان به آن به گوش می‌رسید، حالا یک اثر ملی است که دیگر کسی حق دخل و تصرف غیر از احیا و مرمت را در آن ندارد.
محمدمهدی کلانتری پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی و همچنین دبیر پویش «نجات بافت تاریخی شیراز»، در طی دو سال گذشته بیشترین پیگیری‌ها را برای حفظ این بافت تاریخی ارزشمند انجام داد. بعد از اعلام خبر ثبت ملی بافت تاریخی شیراز توسط علی دارابی، قائم مقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، میزبان محمدمهدی کلانتری دبیر پویش ثبت ملی این بافت بودیم تا از وضعیت بافت تاریخی شیراز بعد از اعلام این خبر، و آنچه پیش روی بافت قرار دارد، بگوید.
با توجه به اینکه ثبت ملی بافت تاریخی شیراز هنوز به امضای وزیر نرسیده است، وضعیت این خبر را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
بله بافت تاریخی شیراز ثبت شد ولی هنوز امضای وزیر انجام نشده و ابلاغ نشده اما با توجه به اینکه قائم‌مقام وزیر، آقای دارابی پست گذاشت و این را اعلام کرد، قاعدتا با هماهنگی وزیر بوده و امضا خواهد شد. اگر قرار بود امضا نشود، اعلام نمی‌شد.
در واقع چندین سال حتی هیچ تک بنایی در این بافت ثبت نمی‌شد. من اینجا نامه‌ای دارم که مربوط به ۹۸/۱۲/۲۱ است. نامه را دکتر قلی‌نژاد مدیر سابق پایگاه شهر تاریخی شیراز نوشته‌اند.
همانطور که در این نامه می‌بینید، سال ۹۸ گفته‌اند جهت جلوگیری از تخریب، این بناها ثبت شوند. بحث بافت هم نبوده، بلکه بحث بناهای ارزشمند بوده است. چهار سال از این نامه گذشته ولی هیچ تک‌بنایی هم ثبت نمی‌شد. یعنی فشارها اینقدر زیاد بود که حتی تک‌بنا یا حتی محله‌های «بیات» و «اسحاق بیک» که در معرض تخریب ۵۷هکتاری بود هم ثبت نمی‌شد.
یعنی در این چهار سال درخواست می‌آمد ولی ثبت نمی‌شد؟
بله درخواست می‌آمد. همین پرونده ثبتی که الان ثبت شد، ۷ سال است که آماده است. طرح یک گروه مستندنگاری ایتالیایی است که مسئول ایرانی طرح هم خود آقای قلی‌نژاد بود. این طرح برای وزارت راه و شهرسازی آماده شده است ولی توسط گروه ایتالیایی و با مشارکت دکتر قلی‌نژاد و عباسی‌مهر تهیه شده است. ۷ سال است که این کار آماده است ولی نه ثبت آن تا الان انجام شده بود، نه ثبت تک‌بناها و محله‌هایی که در معرض خطر بودند.
پس چه اتفاقی افتاد که یکباره کل ۳۶۰ هکتار ثبت ملی شد؟
من این را نتیجه دو سال کار رسانه‌ای گسترده و مطالبه‌گری و برانگیختن افکار عمومی می‌دانم. یعنی اگر این کار رسانه‌ای و افکار عمومی و فشار رسانه‌ای اتفاق نمی‌افتاد، همچنان هیچ بنایی حتی در مقیاس تک‌بنا هم ثبت نمی‌شد.
این فشار رسانه‌ای و اوج گرفتن اخبار بافت تاریخی شیراز باعث شد که توجه‌ها به آن سمت برود و بالاخره مسئولین تحت سوال قرار بگیرند که چرا پژوهشگاه میراث فرهنگی خط پیشنهادی تخریب داده؟ چرا میراث فرهنگی به نوعی دارد در این کار مشارکت می‌کند؟ چرا سازمان‌ها از طرفی دارند تملک می‌کنند و طرح تصویب می‌کنند و از طرف دیگر تکذیبیه می‌دهند و کتمان می‌کنند؟
این ضد و نقیض‌گویی‌ها بالاخره باعث شد یک مطالبه عمومی شکل بگیرد و از استانداری فارس هم مدیرکل و هم استاندار نامه بزنند که این بافت ثبت شود و در نهایت ثبت شد. پس لازم است گفته شود که این فشار رسانه‌ای دو ساله به نظرم باعث ثبت شد. البته پرنده ثبتی نه توسط من و نه توسط هیچ نهاد مردمی دیگری آماده نشده است. پرنده ثبتی حاضر بوده و پروژه مستندنگاری بافت ۷ سال بود آماده بود و این فشار که آمد باعث شد پرونده‌ای که آماده بود را فقط بیاورند و ثبت کنند.
از ابتدا بنا بر این بود که کل 360 هکتار ثبت ملی بشود یا فقط بناهای واجد ارزش؟
چند موضوع در جلسات مطرح بوده است. یکی اینکه حجم کمتری از ۳۶۰ هکتار را ثبت کنند. دو عدد مطرح شده؛ یکی ۱۳۷ هکتار و دیگری ۳۰۶ هکتار. یعنی صحبتی که از شیراز مطرح شده بود این بود که الزامی ندارد همه‌اش را ثبت کنیم و همه‌اش حائز ثبت نیست. چراکه مداخلاتی در بافت انجام شده و همه بافت ارزشمند نیست و بیاییم یک سوم یا سه چهارمش را ثبت کنیم.
اما در شورای ثبت با این موضوع مخالفت شده و گفته شده یا ثبت نخواهد شد یا اگر قرار باشد ثبت شود طبق محدوده مصوب شورای‌عالی شهرسازی و معماری در سال ۹۴ که محدوده ۱۶۸ شهر اعلام و مصوب می‌شود، ثبت خواهد شد. محدوده بافت شیراز در آن مصوبه ۳۶۰ هکتار بیان شده است. در نهایت با ۳۶۰ هکتار موافقت می‌شود.
حتی اگر چند هکتار کمتر از ۳۶۰ هکتار هم ثبت می‌شد، به نوعی خودش یک زنگ خطر بود و حسن نبود. زنگ خطری بود که می‌گفت این مقدار از بافت ارزشمند است و مابقی آن تخریب شود. ولی خوشبختانه ۳۶۰ هکتار ثبت شده است.
عکس هوایی بافت تاریخی 360 هکتاری شهر شیراز ـ سال 1335
به نظر شما با این ثبت، خطر از بافت تاریخی شیراز دور می‌شود؟
به نظر من ثبت ملی بافت تاریخی شیراز قدم اول برای نجات بافت است. یعنی به این معنی نیست که حالا که ثبت شد کار ما تمام شده است و دیگر هیچ خطری بافت را تهدید نمی‌کند. چون ما سابقه این را داریم که بسیاری از بناهای ثبتی یا توسط اشخاص یا توسط ارگان‌ها تخریب شدند.
در همین شیراز حد فاصل سال‌های ۹۰ تا ۹۶ ده بنای ثبت ملی تخریب شده است؛ خانه «پورنواب»، «هندی(حلی)ساز»، «شهرام بهرامی»، «سلیمی»، «منتصری»، «رقیه رسولی» و چهار خانه دیگر. یعنی خیلی راحت بنای ثبت ملی را تخریب می‌کردند. به هیچ کجا هم پاسخگو نبودند. در قانون مجازات اسلامی هست که تخریب بنای ثبت ملی و اثر ملی مجازات زندان و شلاق دارد. هیچ یک از کسانی که تخریب کردند مجازات زندان و شلاق نداشتند.
پس صرفا ثبت شدن بافت تاریخی شیراز نمی‌تواند نجات‌دهنده باشد. اما قانون بازدارنده‌تری نسبت به مصوبه شورای عالی دارد. مصوبه شورای عالی صرفا یک تعیین محدوده بود و یک ضابطه بود که می‌گفت اگر هر طرح توسعه‌ای قرار باشد در این محدوده‌ها اتفاق بیفتد باید در شورای عالی مطرح شود و شهرداری‌ها، ارگان‌های دیگر یا کمیسیون ماده پنج نمی‌توانند قائم به خود تصمیم بگیرند. به خاطر همین شکستن آن ضابطه و قانون صرفا یک کارشکنی حساب می‌شد و خیلی جرم به حساب نمی‌آمد که کسی بخواهد علیه آن ارگان‌ها اعلام جرم کند یا بازدارندگی خاصی داشته باشد.
خاطرم هست که شما گفتید دستور به بازسازی بنای تخریب شده را داده‌اند، ولی انجام نشد.
بله، همان خانه سلیمی و منتصری که اسفند ۹۶ تخریب شدند، کار به شورای عالی امنیت ملی رسید و در شورای عالی امنیت ملی دستور به بازسازی عین به عین آن دو بنا داده شد. هرچند خیلی ملایم بیانیه داده شد و در آن بیانیه اعلام نشد کدام نهاد این بناها را تخریب کرده است؛ شهرداری، راه و شهرسازی، یا کدام نهاد؟ چون این تخریب‌ها بالاخره در مشارکت با هم اتفاق می‌افتند. اما هیچ ارگان یا نهاد یا شخصی محکوم نشد، فقط نفس عمل محکوم شد و گفته شد باید بازسازی شود. وقتی همین‌طوری گفته شود باید بازسازی شود، خب چه کسی بازسازی کند؟ هیچ‌کس گردن نگرفته پس هیچ‌کس هم بازسازی نمی‌کند.
پس این ثبت، صرفا یک خاصیت بازدارندگی از نظر قانون مجازات اسلامی دارد و در نتیجه قوانین محکم‌تری برای آن جاری خواهد بود. تا قبل از این اگر تخریب می‌کردند، چون ثبت ملی نبود خیلی راحت می‌گفتند خب بنای ثبت ملی نبوده است. مثل بنای «خانه بیضاوی» که ده روز پیش تخریب شد و خیلی راحت میراث فرهنگی گفت این بنا ثبت ملی نبوده و لذا ارزشمند نبوده است.
یعنی تشخیص اینکه این بنا ارزشمند است یا نه فعلا برای آقایان منحصر شده به اینکه آیا بنا ثبتی است یا خیر. خیلی راحت هم میراث برای تخریب مجوز می‌دهد. یعنی ملاک عمل الان این است که بنا ثبت ملی شده است یا نه.
