بهزاد خلیلی پژوهشگر حوزه خانواده در مطلبی نوشت: در این نوشتار با شاخصه‌ها‌ی نرخ رشد و اندازه جمعیت و نرخ فرزندآوری کل، وضعیت جمعیت ایران در مقایسه با وضعیت جمعیّت دیگر کشورهای جهان و متوسط جهانی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1- نرخ رشد و اندازه جمعیت:

مطابق با آخرین آمار، جمعیت کنونی جهان به رقم 7 میلیارد و 795 میلیون نفر رسیده است.[1] در سال 2019، آهنگ رشد جمعیت جهان 1.08% بوده است[2] و طبق پیش‌بینی سازمان ملل متحد این رقم در سال 2050 به 0.5% کاهش پیدا خواهد کرد. نکته مهم آن است که تا سال 2100 آهنگ رشد جمعیت جهان کاهشی است اما همچنان رقم مثبتی دارد. شکل (1) نشان‌دهنده‌ی نرخ رشد جعیت جهان از سال 1950 تا 2099 می‌باشد.

شکل 1- نرخ رشد جمعیّت جهان از سال 1950 تا 2099، با فرض سناریوی رشد متوسط [3]

اما بر اساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395، جمعیت کشور 79 میلیون و 900 هزار نفر محاسبه شده است. مطابق با پیش‌بینی سازمان ملل، حجم جمعیت ایران در سال 2050 با رقمی معادل 93.5 میلیون نفر به مقدار بیشنیه‌ی خود می‌رسد ولی بعد از آن سال روند افزایش حجم جمعیت ایران متوقف می‌شود و سیری کاهشی در پیش می‌گیرد. در شکل زیر روند تغییر جمعیت کشور ایران از سال 1950 تا 2100 نشان داده شده است:

شکل 2- سیر رشد جمعیّت ایران از سال 1950 تا 2100 با فرض سناریوی رشد متوسط[4]

در سال 1395، نرخ رشد جمعیت ایران 1.27% بوده است و طبق پیش‌بینی سازمان ملل، در سال‌های پیش رو روند رشد جمعیت ایران کاهشی خواهد بود و از سال 2050 میلادی به بعد نرخ رشد جمعیت کشور منفی می‌شود و طبق پیش‌بینی شیب تغییر جمعیت همچنان منفی باقی خواهد ماند.

شکل 3- نرخ رشد جمعیّت ایران از سال 1950 تا 2099، با فرض سناریوی رشد متوسط[5]

در حال حاضر طبق اعلام وزارت بهداشت، نرخ رشد جمعیت ایران برای اولین بار بعد از انقلاب به زیر 1%[1] و به عدد 0.96% رسیده است که این روند طبق پیش‌بینی سازمان ملل به صورت کاهشی ادامه می‌یابد. این کاهش چشمگیر نرخ رشد جمعیت در حالی اتفاق افتاده است که هنوز بیماری ویروس کرونا تاثیر خود را بر میزان فرزندآوری نگذاشته و قطعاً این روند در نیمه دوم سال 99 با شیب تندتری به سمت منفی شدن پیش خواهد رفت.

همچنین با مقایسه‌ی روند تغییر حجم و اندازه‌ی جمعیت ایران، فرانسه و انگلستان(اروپا)، رژیم صهیونیستی و عراق(غرب آسیا) مشخص می‌شود ایران در آینده‌ای نه چندان دور با کاهش غیر عادی حجم جمعیت رو به رو خواهد شد و شیب این کاهش نیز سریع خواهد بود.

شکل 1- نرخ رشد جمعیّت جهان از سال 1950 تا 2099، با فرض سناریوی رشد متوسط[6]

با مشاهده‌ی آمار و پیش‌بینی‌های سازمان ملل مشخص می‌شود هیچگاه نرخ رشد جمعیت کشورهایی همچون فرانسه[8]، انگلستان[9]، سوئیس[10]، آمریکا[11]، کانادا[12]، عراق[13]، امارات[14] تا سال 2100، منفی نخواهد شد؛ این در حالی‌است که در حال حاضر برخی از کشورهای نامبردهشده با مشکل جدی جمعیتی دست و پنجه نرم می‌کنند.

2- نرخ فرزندآوری کل(TFR):

نرخ فرزندآوری کل، از تقسیم تعداد فرزندان به دنیا آمده در یک سال مشخص به همه‌ی زنان از سن 15 تا 49 سال کشور در آن سال به دست می‌آید.

قبل از آنکه وضعیت نرخ فرزندآوری کل در ایران با جهان و دیگر کشورها مقایسه شود، باید عبارت مهم “حد جایگزین” در فرزندآوری را تعریف کرد. حد جایگزین به این معنی است که از یک زوج باید حداقل 2 فرزند متولد بشود تا جمعیت کشور ثابت بماند؛ اما با توجه به اینکه در هر زایمان احتمال دختر بودن نوزاد در حدود ۰.۴۸۸ است، لذا برای جایگزینی یک دختر به ازای هر مادر (حفظ جمعیت) نرخ فرزندآوری زنان باید حداقل ۲.۱ باشد تا جایگزینی زوجین در نسل بعدی تضمین شود. بنابراین حد جایگزین 2.1 در نظر گرفته می‌شود و اگر نرخ فرزندآوری کل پایین‌تر از حد جایگزین قرار بگیرد به این معناست که جمعیت آن کشور با مشکل منفی شدن نرخ رشد و کاهش اندازه جمعیت و همچنین افزایش جمعیت سالمند و کاهش جمعیت فعال و جوان مواجه خواهد شد.

مطابق آمار بانک جهانی در سال 2018، نرخ فرزندآوری کل در جهان 2.41 بوده است.[15] پیش‌بینی سازمان ملل نشان می‌دهد که نرخ فرزندآوری کل در جهان تا سال 2090 هیچگاه زیر خطّ جانشینی نخواهد آمد.

شکل 4- مقایسه روند رشد جمعیّت ایران از سال 1950 تا 2100، با فرانسه، انگلستان، عراق و رژیم صهیونیستی با فرض سناریوی رشد متوسط[16]

اما در 3 دهه‌ی گذشته، نرخ فرزندآوری کل در ایران دستخوش تغییرات زیادی بوده است. بین سال‌های 1984 تا سال 2000، نرخ فرزندآوری کل در ایران از 6.37 به رقم 2.21 تنزل پیدا کرده است؛ یعنی  در جامعه‌ی ایران از تعداد فرزندان به ازای هر زن ایرانی بیش از 4 فرزند کاسته شده است.

بنا به آمار سازمان ملل، برنامه‌ی کاهش نرخ باروری ایران در جهان بی‌سابقه بوده است. در نمودار شکل زیر نشان داده شده است که کشورهای دنیا در چه مدت زمانی تعداد فرزندان خود به ازای هر زن را از 6 به کمتر از 3 رسانده‌‍اند؟ مشاهده می‌شود که این موضوع در ایران در 10 سال  اتفاق افتاده است، در حالیکه این مقدار کاهش نرخ باروری در کشوری همچون انگلستان حدود یک قرن زمان برده است.

شکل 5- نمودار روند کاهشی نرخ فرزندآوری در جهان از سال 1950 تا 2100[17]

طبق آمار سازمان ملل متحد در سال 1984، زمانی که نرخ فرزندآوری کل در ایران 6.37 بوده است، نرخ فرزندآوری در جهان 3.56 محاسبه شده بود. اما در سال 2000، نرخ فرزندآوری کل در ایران 2.21 و در جهان 2.67 بوده است.

شکل 7- مقایسه میان نرخ فرزندآوری کل در جهان و در ایران[18]

همانطور که در نمودار شکل (7) پیداست، از سال 2002 ( 1381 شمسی) به بعد، نرخ فرزندآوری کل در ایران به زیر خط جانشینی رسیده است و پس از گذشت حدود دو دهه، هیچگاه این عدد به بالای خط جانشینی نرسیده است. سازمان ملل نیز پیش‌بینی کرده است که حداقل تا سال 2100، نرخ فرزندآوری کل در ایران همچنان زیر خط جانشینی باقی خواهد ماند.

مقایسه روند تغییر نرخ فرزندآوری کل  در ایران با کشورهایی همچون روسیه، انگلستان و فرانسه نشان می‌دهد روند تغییر نرخ فرزندآوری در ایران غیر طبیعی بوده است. نمودار شکل (8) گویای مطلب فوق است.

شکل 8- مقایسه نرخ فرزندآوری کل در ایران با کشورهای فرانسه، روسیه، فرانسه[19]

با توجه به نمودار فوق و پیش‌بینی سازمان ملل متحد، باید گفت: میزان نرخ باروری کل کشورهای روسیه، انگلستان و فرانسه حداقل تا سال 2050،  در حدود نرخ جانشینی خواهد بود، اما همانطور که از شکل پیداست، نرخ فرزندآوری کل در ایران بسیار پایین‌تر از حدجانشینی است و این روند ادامه‌دار است.

همانطور که از آمار و پیش‌بینی‌های بین‌المللی پیداست وضعیت ایران در حوزه‌ی جمعیت بحرانی خواهد شد. برای آنکه ایران به آینده‌ای تا به این حد بحرانی در حوزه‌ی جمعیت مبتلا نشود، باید سراغ مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه رفت. امّا اوّلین اقدام مهم کدام است؟

بند اول سیاست‌های کلی جمعیت که در سال 93 به دستگاه‌ها و سه قوه ابلاغ شد، به موضوع افزایش نرخ فرزندآوری به بالاتر از حدّ جانشینی می‌پردازد.[20] اما با گذشت حدود 7 سال از ابلاغ این سیاست‌ها، برای اجرایی شدن آن سیاست‌ها قانونی وضع نشده است. اولین اقدام جدّی آن است که دولت برای پیشگیری از وقوع بحران جدی جمعیت در آینده‌ای نه چندان دور در کشور، لایحه‌ای ذیل سیاست‌های کلّی جمعیّت تدوین کند تا آن سیاست‌ها قابلیت اجرایی شدن پیدا کند. در موضوع جمعیت و در مقام اجرا، ریل‌گذاری انجام نگرفته است و اگر دولت این لایحه را آماده کند، تازه ابتدای راه برای حلّ مشکلات در موضوع جمعیت خواهد بود.

* منابع:

 [2] و [1] https://www.worldometers.info/world-population

[4] و [3] ourworldindata.org

[5] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~IRN

[6]  خبرگزاری مهر؛ کدخبر: 4930341

[7] ourworldindata.org

[8] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~FRA

[9] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~GBR

[10] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~CHE

[11] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~USA

[12] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~CAN

[13] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~IRQ

[14] https://ourworldindata.org/grapher/population-growth-rates?tab=chart&country=~ARE

[15] https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN

[16] ourworldindata.org

[17] https://ourworldindata.org/fertility-rate

[18] ourworldindata.org

[19] ourworldindata.org

[20] https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=26440