حسن روحانی رئیس جمهور در بخشی از جلسه هیات دولت در حضور رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ 2 شهریورماه با تاکید بر اینکه خوشبختانه برغم اینکه ما دو تکانه هم در سابقه تاریخی دولت‌مان داشتیم و آثار آن تکانه‌ها هم همچنان باقی بود، توانستیم به خوبی با این مشکل (کرونا) مواجه شویم و شرایط کشورمان اگر بهتر از دیگران نبوده، بدتر از دیگران نبوده که به دو نکته از آمار و ارقام در این زمینه اشاره می‌کنم، گفت: «البته این نکته هم هست که در بحث نفت چون ما از دو سال پیش با مشکل مواجه بودیم و آن نکته‌ای که جنابعالی همیشه تاکید می‌کردید که اقتصاد ما از بودجه نفت جدا شود، آغاز دولت را که می‌خواستیم شروع کنیم اقتصاد کشور 52 درصد به نفت خام و گاز متکی بود در این دولت به 43 درصد رساندیم و سال گذشته یعنی سال 98 اتکای بودجه نفت 9.9 درصد بوده یعنی در اتکای به نفت تک رقمی شدیم و تقریبا 9 درصد اتکا به نفت در سال گذشته داشتیم امسال هم همین شرایط است و شاید کمتر و به طور طبیعی به خاطر این فشارهای بیرونی، اتکاء بودجه به نفت روز به روز کمتر و کمتر شد… در اینجا می‌خواهم این نکته را محضر جنابعالی عرض کنم که این ایستادگی و مقاومت و تاب‌آوری کشور در برابر این فشارها خود به خودی نبوده، غیرارادی نبوده و متکی است بر کارهایی که در سالهای گذشته با رهنمودهای حضرتعالی انجام گرفته است».

2 نکته درباره این بخش از اظهارات رئیس جمهور وجود دارد که در ادامه این گزارش به بررسی آنها می پردازیم:

الف- نقش دولت در کاهش اتکای بودجه به نفت در سال های اخیر چقدر بوده است؟

ب- وابستگی بودجه به نفت در سال های 92 و 98 چقدر بوده است؟

*نقش «تقریبا هیچ» دولت روحانی در کاهش اتکای بودجه به نفت در سال های اخیر

برخلاف تصویری که رئیس جمهور در این جلسه هیئت دولت به رهبر معظم انقلاب اسلامی ارائه می‌دهد، دولت های یازدهم و بخصوص دوازدهم «تقریبا هیچ» اقدام خاصی در راستای کاهش اتکای بودجه به نفت انجام ندادند و کاهش اتکای بودجه 98 و بخصوص 99 به درآمدهای نفتی، نه بخاطر تمایل دولت روحانی به کاهش اتکای بودجه به نفت، بلکه بخاطر کاهش شدید درآمدهای نفتی بخاطر تشدید تحریم های آمریکاست. در واقع، دولت به قول معروف «روغن ریخته را نذر امامزاده کرده است»!

جالب اینجاست که دولت روحانی که علی رغم واقعیت های میدانی و هشدارهای مکرر کارشناسان و رسانه ها، لایحه بودجه 98 را با فرض صادرات روزانه 1.5 میلیون بشکه ای نفت و لایحه بودجه 99 را با فرض صادرات 1 میلیون بشکه ای نفت تنظیم کرد، تلاش زیادی از لحاظ سیاسی کرد تا جلوی کاهش صادرات نفت ایران بعد از خروج آمریکا از برجام (اردیبهشت 97) را بگیرد و به همین دلیل، کشورمان ماه ها منتظر تحقق وعده های اروپایی ها برای خرید نفت ایران مانند اینستکس شد؛ وعده هایی که همانطوری که پیش بینی می شد و بارها توسط کارشناسان و رسانه ها بیان شد، هیچگاه محقق نگردید و فرصت بزرگی برای مقابله با اقدام آمریکا مبنی بر خروج از برجام از دست رفت. همچنین همانطور که در مصاحبه حسام الدین آشنا مشاور رسانه ای رئیس جمهور با مجله «اندیشه پویا» که اخیرا منتشر شده، آمده است، دولت روحانی برای مذاکره درباره لغو تحریم ها و افزایش مجدد صادرات نفت حتی حاضر شد تا یک قدمی مذاکره مجدد با آمریکا در هنگام حضور رئیس جمهور کشورمان در سازمان ملل هم برود، اقدام خطرناک و پرهزینه ای که اگر حماقت‌های دونالد ترامپ رئیس جمهور مغرور آمریکا نبود، قطعا رخ می داد.

درخواست های دولت برای کاهش سهم صندوق توسعه ملی از درآمدهای نفتی به 20 درصد (برخلاف قانون برنامه ششم توسعه) که در سال 97 در شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا و در سال های 98 و 99 در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید، یکی دیگر از مصادیق بی توجهی دولت به کاهش وابستگی بودجه به نفت بود.

همچنین درخواست های دولت در قالب تبصره 4 قوانین بودجه 97 تا 99 مبنی بر استفاده از بخش قابل توجهی از منابع واریزی به صندوق توسعه ملی (منابع این صندوق از محل درآمدهای نفتی تامین می شود) برای مصارف بودجه ای، علامت دیگری از بی اعتقادی دولت روحانی به کاهش وابستگی بودجه به نفت بوده است.

به همه موارد فوق، کارنامه «تقریبا هیچ» دولت روحانی درباره اصلاحات ساختاری بودجه علی رغم دستور صریح مقام معظم رهبری در آذرماه 97 هم می توان اشاره کرد، اصلاحاتی که محور اصلی آن کاهش وابستگی بودجه به نفت بود و با کارهای نمایشی دولت بخصوص سازمان برنامه و بودجه روی زمین ماند.

با توجه به موارد فوق، به جرات می توان گفت نقش دولت روحانی در کاهش اتکای بودجه به نفت در سال های اخیر«تقریبا هیچ» بوده است و اتفاقا این دولت از طریق روش های گوناگون مانند کاهش سهم صندوق توسعه ملی از درآمدهای نفتی تلاش کرده است که جلوی این موضوع را بگیرد.

*وابستگی بودجه به نفت در اوایل دهه 90 بیشتر از 42.4 درصد نبوده است

حال به سراغ پاسخ دادن به سوال دوم یعنی میزان وابستگی بودجه به نفت در سال های 92 و 98 می‌رویم.

براساس بررسی های مرکز پژوهش های مجلس، میزان وابستگی عملکرد بودجه 91 به نفت، 40 درصد و همین شاخص برای بودجه 92 حدود 42.4 درصد بوده است. با توجه به همین امر، معلوم نیست رئیس جمهور با استناد به چه گزارش‌هایی، مدعی شده است که در ابتدای دولتش وابستگی اقتصاد کشور به نفت 52 درصد بوده است؟

*میزان واقعی وابستگی بودجه 98 به نفت حداقل 24.2 درصد بوده است

برای محاسبه میزان وابستگی بودجه 98 به نفت باید به این موضوع اشاره کنیم که با توجه به اظهارات محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در صحن علنی مجلس در تاریخ 13 خردادماه، کل درآمد دولت از محل صادرات نفت خام و میعانات گازی در سال گذشته (بدون درنظر گرفتن مجوز داده شده در بند «ه» تبصره 4 قانون بودجه 98)، بالغ بر 5.8 میلیارد دلار بوده است.

از طرف دیگر، براساس فرضیات دولت در هنگام تدوین بودجه 98، قرار بود میزان کل درآمدهای ناشی از صادرات گاز در سال 98 حدود 3.45 میلیارد دلار باشد که درباره میزان تحقق آن، اطلاعاتی در دسترس نیست. حال اگر فرض کنیم پیش بینی دولت کاملا صحیح بوده باشد (این فرض با توجه به تشدید تحریم‌ها در سال گذشته، فرضی نسبتا خوشبینانه است)، 2.26 میلیارد دلار از این محل نصیب دولت شده است.

با توجه به آنچه گفته شد، درآمد نفتی دولت (حاصل از صادرات نفت و میعانات گازی و گاز) در سال گذشته، بالغ بر 8 میلیارد دلار بوده است. با توجه به اینکه کل درآمد نفتی دولت در سال 98 به موضوع اختصاص ارز 4200 تومانی بابت واردات کالاهای اساسی اختصاص پیدا کرده است، کل درآمد نفتی دولت در سال گذشته 33 هزار و 600 میلیارد تومان بوده است.

از طرف دیگر، دولت براساس مصوبه شورای عالی هماهنگی سران قوا در سال 97، 12 درصد از درآمدهای نفتی کشور در سال 98 را به جای واریز به صندوق توسعه ملی، نزد بانک مرکزی ذخیره کرده بود (معادل 5.4 میلیارد دلار) و در سال 98، این منابع را براساس مصوبه شورای عالی هماهنگی اقتصادی درباره راهکارهای جبران کسری بودجه در آن سال، مصرف کرد. اخیرا محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد، این منابع ارزی با نرخ ارز روز به دولت تحویل داده شده و معادل 74-73 هزار میلیارد تومان بوده است.

همچنین دولت مطابق بند «ه» تبصره 4 قانون بودجه 98 مجوز داشت 2.375 میلیارد یورو از منابع ورودی سال ۱۳۹۸ صندوق توسعه ملی را با نرخ ارز نیما و براساس مصارف مشخص شده در این بند مصرف نماید که درباره میزان تحقق آن، اطلاعاتی در دسترس نیست. البته گفتنی است کل منابع واریزی به صندوق توسعه ملی در سال 98 کمتر از 1.8 میلیارد دلار بوده است.

با توجه به موارد فوق و بدون درنظر گرفتن مجوز دولت برای برداشت از صندوق توسعه ملی مطابق بند «ه» تبصره 4 قانون بودجه پارسال، حداقل حدود 107 هزار میلیارد تومان از منابع بودجه 98 از محل درآمدهای نفتی تامین شده است.

با توجه به اینکه محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در ابتدای امسال، اعلام کرد که 441 هزار میلیارد تومان از منابع بودجه 98 محقق شده، میزان واقعی وابستگی بودجه 98 به نفت حداقل حدود 24.2 درصد بوده است. با توجه به همین امر، معلوم نیست رئیس جمهور با استناد به چه گزارش‌هایی، مدعی شده است که وابستگی بودجه 98 به نفت 9.9 درصد بوده است؟

در مجموع، انتظار می رفت دولت روحانی با توجه به خاطره تلخ تحریم های نفتی در اوایل دهه 90 و همچنین سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی (ابلاغی بهمن ماه 92)، گام های مهمی در راستای کاهش وابستگی بودجه به نفت بردارد ولی این دولت اعتقادی به این موضوع نداشت و حتی علی رغم تشدید مجدد تحریم های نفتی از سال 97 و داشتن فرصت کافی برای اصلاحات ساختاری بودجه، عملا مشابه دولت‌های قبلی حاضر نشد در این راه قدمی بردارد.