بررسی قطب‌های پالایشی و پتروشیمی کشورهای دنیا نشان می‌دهد، بسیاری از آنها با تمرکز و تجمع در سواحل مهم توسعه یافته‌اند. به‌عنوان مثال جزیره جورانگ سنگاپور علی‌رغم وسعت کم (40 کیلومتر مربع) به دلیل قرارگیری در مسیر انتقال یک چهارم نفت دنیا و دسترسی به بازارهای شرق و غرب آسیا با راهبرد دولت این کشور، نقطه تمرکز صنایع پتروشیمی در کشور سنگاپور شده است.
در دهه 1970 ابتدا پتروپالایشگاه‌های بزرگ نفت در این جزیره به بهره‌برداری رسیدند و پس از آن به دلیل مزایای ذکر شده و البته در دسترس بودن خوراک پتروشیمی‌ها از طریق پتروپالایشگاه‌ها در این جزیره، واحدهای شیمیایی به مرور ذیل پتروپالایشگاه‌ها شکل گرفتند.
به طوری که امروزه مجموعه پارک شیمیایی جزیره جورانگ دارای حدود 30 درصد از تولید ناخالص این کشور (حدود 130 میلیارد دلار) می‌باشد.
از دیگر نمونه‌های توسعه پارک شیمیایی در سواحل کشورها می‌توان به جانمایی 3 پارک شیمیایی مهم کشور کره‌جنوبی یعنی اولسان، یئوسو و دائسان، پارک شیمیایی روتردام هلند، پارک‌های شیمیایی الجبیل و ینبع عربستان و همچنین پارک‌های شیمیایی فوجیان و شانگهای چین اشاره کرد.
وجه مشترک دیگر این قطب‌های پتروشیمی توسعه ذیل پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها به دلیل برخورداری از مزیت نسبی تامین خوراک پایدار و صرفه‌جویی در هزینه‌های انتقال خوراک است. تصویر 1 جانمایی این قطب‌های پتروشیمی در کشورهای ذکر شده را نشان می‌دهد.
در این مناطق متمرکز، واحدهای پتروپالایشی و شیمیایی به دلیل برخورداری از فرصت‌هایی نظیر دستیابی سریع و کم‌هزینه به خوراک از طریق ارتباط و نزدیکی واحدها، سرعت بالای استقرار و راه‌اندازی فعالیت‌ها در پارک و البته صرفه‌جویی قابل ملاحظه در هزینه‌های سرمایه‌ای و جاری، موفق به جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی شده‌اند.
به‌عنوان نمونه طبق گزارش‌های وزارت صنعت کشور سنگاپور واحدهای شیمیایی که در جزیره جورانگ احداث می‌شوند، تا 30 درصد صرفه‌جویی در هزینه‌های سرمایه‌ای و 15 درصد صرفه‌جویی در هزینه‌های حمل نقل دارند.
تصویر 1- جانمایی قطب‌های موفق پتروشیمی دنیا در سواحل
* ظرفیت مغفول سواحل جنوب در احداث پتروپالایشگاه و پارک‌های شیمیایی
محمدعلی قدیری کارشناس نفت و انرژی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس با اشاره به ضرورت توسعه پارک‌های شیمیایی در سواحل مکران گفت: «احداث واحدهای پایین‌دستی نفت و مجتمع‌های پتروشیمیایی و توسعه آنها در سواحل جنوبی کشور با وجود مزایای فراوان، تاکنون مورد غفلت واقع شده و صرفاً در حد شعار و برنامه‌های بسیار کلی در زبان مسئولان باقی مانده است، به‌طوری که اقدام عملی شایسته‌ای در این زمینه دیده نمی‌شود».
وی ادامه داد: «نکته جالب توجه اینکه نه تنها در وزارت نفت نسبت به توسعه پارک‌های شیمایی در سواحل کشور بی‌توجه بوده بلکه این وزارتخانه با پافشاری نمایندگان مجلس در حوزه‌های انتخاباتی مختلف، برای طرح‌های احداث پتروشیمی‌ها در گوشه و کنار ایران مجوز صادر کرده است. اکثر این طرح‌ها به دلیل فقدان مطالعات کارشناسی و جانمایی نادرست، با وجود صرف هزینه‌های هنگفت بدون استفاده مانده‌اند و با مشکلات محیط زیستی، تامین خوراک، عدم وجود زیرساخت‌ها، کم‌آبی و عدم دسترسی به بازارهای مصرف مواجه شده‌اند».
قدیری اظهار داشت: «این موضوع در حالی است که سواحل جنوبی کشور از جمله مناطقی مثل بندر گناوه، منطقه ویژه پارسیان، بندرعباس و بندر جاسک، مناطق مستعدی برای توسعه صنایع پایین دستی نفت و پتروشیمیایی هستند. در این میان بنـدر جاسـک که در کنـار سـواحل عمـان (مکـران) و اقیانـوس هنـد واقـع شـده اسـت، به دلیل موقعیت خود دارای مزایای فراوانی است که به نوعی می‌توان از آن به عنوان گنج پنهان صنایع نفتی ایران نام برد».
برخی از فرصت‌ها و مزیت‌های منطقه‌ای بندر جاسک برای توسعه پتروپالایشگاه‌ها و پارک‌های شیمیایی عبارتند از:
- خط لوله انتقال نفت از گوره (مناطق نفت‌خیز جنوب) به جاسک
- دور زدن تنگه هرمز و نزدیکـی بـه بازارهـا و مناطـق آزاد کشـورهای عمـان، چیـن و هنـد
- مجوز احداث 3 پتروپالایشگاه با مجموع ظرفیت 800 هزار بشکه در روز در این منطقه با شرایط دریافت تنفس خوراک
- اسـتقرار در دریـای عمـان و راهیابـی بـه آب‌هـای آزاد و دسترسـی بـه مسـیرهای دریایـی تجـارت بین‌الملـل و در نتیجـه، مزیـت اسـتقرار فعالیت‌هـای مربـوط بـه ارائـه سـوخت بـه کشـتی‌ها (بانکرینـگ)
- عمق مناسـب آب بـرای پهلوگیـری نفتکش‌هـا در بندر
- ساخت مخازن ذخیره استراتژیک در این بندر
*قانون حمایت از صنایع پایین دستی نفت، پیشران توسعه پتروپالایشگاه‌ها در سواحل جنوب کشور
از جمله خصوصیات قانون «قانون حمایت از توسعه صنایع پایین دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه گذاری مردمی» که تیرماه سال 98 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد شرط قرارگیری در نوار ساحلی 20 کیلومتری جنوب کشور برای دریافت امتیاز تنفس خوراک است. همانطور که در جدول 1 نشان داده شده است 5 طرح نفتی به مجموع ظرفیت یک میلیون و 220 هزار بشکه در روز از وزارت نفت مجوز تنفس خوراک گرفته‌اند.
جدول 1- طرح پتروپالایشی ذیل قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی
وجود این 5 طرح فرصت مغتنمی است برای احداث پارک‌های شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه در سواحل جنوبی کشور که باید با برنامه‌ریزی صحیح سریعاً توسط وزارت نفت پیگیری شوند تا به جذب سرمایه برای توسعه واحدهای پایین‌دستی منجر شود، اما متاسفانه این موضوع تاکنون از طرف دولتمردان موردتوجه قرار نگرفته است.
شروع به کار 5 طرح پتروپالایشی اشاره شده بیش از 10 ماه است که معطل جلسه
برای تعیین سقف تنفس خوراک است. این در حالی است که اعطای تنفس خوراک به پتروپالایشگاه نه تنها بار مالی برای دولت ندارد و تماما از سهم غیرنقدی صندوق توسعه ملی است و با سازوکار تدوین شده برای اعطای تنفس خوراک حتی موجب افزایش منابع ورودی صندوق و همچنین آسیب ندیدن میادین نفتی نیز می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که هر چند اقدام وزارت نفت برای احداث خط لوله گوره به جاسک اقدام مناسبی بوده که می‌تواند نقطه آغاز توسعه سواحل مکران باشد، اما وجود ایرادات متعدد در این طرح و همچنین فقدان برنامه و طرح جامعی (Master plan) برای ایجاد هاب انرژی در منطقه جاسک فرصت‌سوزی‌های زیادی را برای کشور به همراه خواهد داشت. در گزارش‌های بعدی به بررسی دقیق‌تر این موضوع پرداخته می‌شود.
