به گزارش سکان نیوز، درک صحیح از مفاهیم بودجه و تسلط بر روش‌های علمی تنظیم درآمد و هزینه، شرط لازم برای مدیریت اثربخش منابع ملی و دستیابی به توسعه پایدار است.
این مقاله به تعریف بودجه، اصول آن، و سپس بررسی روش‌های کلیدی برای برآورد درآمدها و تنظیم مخارج می‌پردازد.
فصل اول: مفهوم و اصول بودجه‌ریزی
۱. تعریف بودجه:
بودجه(Budget) برنامه‌ای مالی است که برای یک دوره معین (معمولاً یک سال مالی) پیش‌بینی و تدوین می‌شود. در تعریف کلاسیک، بودجه عبارت است از «پیش‌بینی درآمدها و برآورد هزینه‌ها برای دوره معین آینده». این سند پس از تصویب مراجع قانونی (مانند مجلس شورای اسلامی)، برای دولت لازم الاجرا می‌شود.
۲. اصول مهم بودجه‌ریزی:
برای تنظیم یک بودجه کارآمد،رعایت اصولی چند ضروری است:
اصل سالانه بودن: بودجه برای یک دوره یکساله تهیه می‌شود.
اصل وحدت: تمام درآمدها و هزینه‌های دولت باید در یک سند واحد گردآوری شود.
اصل جامعیت: همه دریافتی‌ها و پرداختی‌ها باید به طور کامل در بودجه منعکس شوند.
اصل تخصیص: هزینه‌ها باید دقیقاً برای موارد مصوب شده، خرج گردند و نمی‌توان آن را در سایر موارد هزینه کرد.
اصل تعادل: در بودجه سالم، باید بین درآمدها و هزینه‌ها تعادل برقرار باشد.
فصل دوم: روش‌های تنظیم و برآورد درآمدها
تنظیم درآمدهای بودجه، نیازمند تحلیل دقیق منابع و پیش‌بینی علمی آن‌هاست. مهم‌ترین منابع درآمدی دولت‌ها و روش‌های برآورد آن‌ها عبارتند از:
۱. درآمدهای مالیاتی:
این درآمدها پایدارترین منبع درآمدی دولت‌ها محسوب می‌شوند.
روش‌های برآورد:
· روش روند (Trend Analysis): با تحلیل داده‌های گذشته و شناسایی روند رشد اقتصادی، نرخ تورم و تغییرات پایه‌های مالیاتی، درآمدهای آینده پیش‌بینی می‌شود.
روش علی (Causal Method): در این روش، رابطه بین درآمد مالیاتی و متغیرهای کلان اقتصادی (مانند تولید ناخالص داخلی GDP، مصرف خصوصی، حجم واردات و صادرات) با استفاده از مدل‌های اقتصادسنجی برآورد می‌شود.
روش هدف‌گذاری (Target Setting): گاهی دولت بر اساس نیازهای هزینه‌ای خود، یک رقم درآمدی را به عنوان هدف تعیین می‌کند و سپس سیاست‌هایی برای وصول آن اتخاذ می‌نماید. این روش می‌تواند با واقعیت‌ها فاصله داشته باشد.
۲. درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز:
این درآمدها برای کشورهای دارای منابع نفتی،حیاتی اما پرنوسان هستند.
روش‌های برآورد:
· پیش‌بینی قیمت جهانی: قیمت نفت در بازارهای جهانی با استفاده از تحلیل‌های ژئوپلیتیک، عرضه و تقاضای جهانی و تصمیمات اوپک پلاس پیش‌بینی می‌شود.
برآورد حجم صادرات: بر اساس ظرفیت تولید، سهمیه‌های اوپک و تقاضای داخلی، حجم صادرات برآورد می‌گردد.
بودجه‌ریزی مبتنی بر قیمت محافظه‌کارانه: بهترین روش برای کاهش وابستگی و مدیریت ریسک، اتخاذ یک قیمت پایین و محافظه‌کارانه برای برآورد درآمدهای نفتی است تا بودجه در برابر شوک‌های قیمتی آسیب‌پذیر نباشد.
۳. درآمدهای حاصل از واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای (فروش اموال):
این درآمدها معمولاًغیرمستمر و غیرپایدار هستند و اتکای زیاد به آن‌ها می‌تواند به سلامت مالی دولت آسیب بزند. برآورد آن معمولاً بر اساس برنامه‌های مصوب برای خصوصی‌سازی یا فروش املاک مازاد انجام می‌گیرد.
فصل سوم: روش‌های تنظیم و تخصیص هزینه‌ها
تنظیم هزینه‌ها، مرحله‌ای حساس و سیاسی در فرآیند بودجه‌ریزی است که تخصیص بهینه منابع محدود بین نیازهای نامحدود را هدف می‌گیرد.
۱. روش بودجه‌ریزی افزایشی (Incremental Budgeting):
شرح: در این روش، بودجه سال جاری بر اساس بودجه سال گذشته تنظیم می‌شود. تنها یک افزایش یا کاهش درصدی (عموماً با توجه به نرخ تورم) به اقلام بودجه سال قبل اعمال می‌گردد.
مزایا: ساده، سریع و دارای ثبات نسبی.
معایب: به ناکارآمدی‌ها و هزینه‌های زائد سال‌های گذشته دامن می‌زند و انعطاف‌پذیری لازم برای تغییر اولویت‌ها را ندارد.
۲. روش بودجه‌ریزی برنامه‌ای (Program Budgeting):
· شرح: در این روش، بودجه بر اساس «برنامه‌ها» و «فعالیت‌ها» تنظیم می‌شود. هدف هر برنامه به وضوح تعریف شده و هزینه‌های مرتبط با دستیابی به آن هدف، برآورد می‌شود. مثلاً به جای تخصیص بودجه صرف به «وزارت بهداشت»، بودجه برای برنامه‌هایی مانند «مبارزه با بیماری مالاریا» یا «ارتقای سلامت روستایی» در نظر گرفته می‌شود.
· مزایا: شفافیت و کارایی را افزایش می‌دهد و امکان ارزیابی عملکرد را فراهم می‌کند.
· معایب: پیچیده و زمان‌بر است و نیازمند سیستم اطلاعاتی قوی.
۳. روش بودجه‌ریزی عملیاتی (Performance Budgeting):
· شرح: این روش، تکامل یافته بودجه‌ریزی برنامه‌ای است. در اینجا تأکید بر «خروجی‌ها» و «نتایج» است. برای هر برنامه، شاخص‌های عملکردی (Performance Indicators) تعریف می‌شود (مانند تعداد دانش‌آموختگان، کیلومتر راه ساخته شده، درصد کاهش مرگ و میر نوزادان). تخصیص بودجه به دستیابی به این شاخص‌ها وابسته است.
· مزایا: ارتباط مستقیم بین منابع تخصیص یافته و نتایج حاصل، و ارتقای مسئولیت‌پذیری.
· معایب: اندازه‌گیری نتایج در برخی حوزه‌ها (مانند امور فرهنگی یا دفاعی) بسیار دشوار است.
۴. روش بودجه‌ریزی بر مبنای صفر (Zero-Based Budgeting – ZBB):
· شرح: در این روش، تمام هزینه‌ها برای هر دوره بودجه‌ریزی، باید از پایه و صفر توجیه شوند. فرض بر این نیست که بودجه سال گذشته حق مسلم دستگاه است. هر برنامه یا فعالیت باید نیاز خود را اثبات کرده و در رقابت با سایر برنامه‌ها برتری خود را نشان دهد.
· مزایا: از انباشته شدن هزینه‌های زائد جلوگیری می‌کند و تخصیص منابع را بهینه‌تر می‌نماید.
· معایب: بسیار پیچیده، پرهزینه و زمان‌بر است و ممکن است با مقاومت دستگاه‌های اجرایی مواجه شود.
نتیجه‌گیری
بودجه تنها یک جدول عددی نیست، بلکه آیینه‌ای از اراده و عقلانیت جمعی یک ملت است. تنظیم درآمد و هزینه در بودجه، یک فرآیند پویا و تخصصی است که ترکیبی از روش‌های علمی، واقعیت‌های اقتصادی و ملاحظات سیاسی را می‌طلبد. حرکت از روش‌های سنتی (مانند بودجه‌ریزی افزایشی) به سمت روش‌های نوین (مانند بودجه‌ریزی عملیاتی و برنامه‌ای) اگرچه چالش‌برانگیز است، اما برای خروج از چرخه ناکارآمدی و تحقق توسعه اقتصادی پایدار، اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. موفقیت در این مسیر، مستلزم شفافیت، تقویت نظام آماری و اراده سیاسی برای اجرای اصلاحات ساختاری است.
- نویسنده : نادیا اسمعیلی کارشناس مسئول بودجه اعتبارات وزارت اموراقتصادی و دارایی
