مَکران، مُکران یا مکوران، از نظر تاریخی سرزمینی ساحلی در جنوب شرقی ایران و جنوب غربی پاکستان است که در طول خلیج عمان از رأس‌الکوه در غرب جاسک تا لاس بلا در جنوب غربی ایالت بلوچستان پاکستان گسترده است. در بعضی منابع اروپایی قرن‌های ۱۶ تا ۱۸ از ایالت مکران نام برده شده است.
در دوره‌های مختلف تاریخی این منطقه خودمختار و تحت اداره خوانین محلی بوده است که گاهی خود را رعایای دولت ایران می‌نامیدند.
نقاط قوت و قابلیت‌های منطقه
اهم این قابلیت‌ها را می‌توان به شرح زیر صورت‌بندی کرد:
1- وجود منظقه آزاد تجاری – اقتصادی چابهار
2- وجود سواحل مناسب
3- زمین و پس‌کرانه‌های مناسب در امتداد ساحل
4- وجود بسترهای عالی برای ترانزیت و کشتیرانی تجاری
5- وجود مناطق دریایی ارتش و پایگاه‌های دریایی سپاه
6- وجود شرایط لازم برای گسترش یگان‌های نظامی
7- وجود خلیج‌های کوچک (خورها)
8- وجود سواحل با قابلیت‌های دفاعی مناسب
9- وجود زمینه همگرایی سران طوایف و قبایل با نظام جمهوری اسلامی
10- آب‌های آزاد و عمق عملیاتی مناسب در دریای عمان
11-وجود پایگاه‌های هوایی و پدافند هوایی ارتش در منطقه
12- انطباق منطقه‌بندی نظامی با تقسیمات سیاسی
نقش استراتژیک دریای عمان در امنیت خلیج فارس
سواحل دریای عمان، یا بنا به تاکید رهبر انقلاب، سواحل مکران، عقبه منطقه خلیج فارس در برابر دشمنان فرامنطقه‌ای کشور به حساب می‌آید؛ به نحوی که نیروهای متخاصم برای هرگونه اقدامی در خلیج فارس، مجبور به عبور از این دریا هستند. با توجه به احاطه ایران بر کرانه شمالی دریای عمان، با یک برنامه‌ریزی دفاعی دقیق می‌توان به مقابله با تحرکات دشمن در این منطقه پرداخت و آن را در خلیج فارس در تنگنا قرار داد.
نقش سواحل مکران در تبدیل ایران به یک قدرت فرامنطقه‌ای
سواحل جنوب شرقی به لحاظ جایگاه نظامی می‌تواند در اتخاذ استراتژی‌های فرامنطقه‌ای برای کشور تعیین‌کننده باشد و توان تحرک میان آب‌های اقیانوسی را به نیروی دریایی ببخشد. این به معنای گسترش حوزه عملیات نظامی کشور، فراتر از حوضچه خلیج فارس و امکان تبدیل آن به یک قدرت دریایی استراتژیک است.
بر خلاف محیط بسته خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند، با پیوند دادن ما به آب‌های آزاد، امکان این تبدیل را به ما می‌دهد. وجود پایگاه هوایی چابهار و توسعه آن می‌تواند قدرت نظارتی و کنترل کشور را بر بخش شمالی اقیانوس هند افزایش دهد.
مرزهای آبی کرانه‌های عمان و کنترل یکی از آبراه‌های اصلی و استراتژیک جهان، تسلط کشور را بر مبادی ورودی خلیج فارس و اقیانوس هند تضمین می‌کند و از طریق تجمیع منافع دیگران، با تولید امنیت از طریق همکاری‌های بین المللی، هزینه تامین امنیت منطقه را به عهده دیگران می‌گذارد.
سواحل و آب‌های جنوب شرق دارای عمق استراتژیک خاصی است که توان بالایی را برای کشور در مقابله با چالش‌های دفاعی – امنیتی منطقه تضمین می‌کند. اگرچه تفکر راهبردی دفاعی در جنوب، بر خلیج فارس متمرکز است، چنان چه صحنه عملیاتی قبل از ورود به خلیج فارس، از دریای عمان طراحی شود، توان استراتژیک مضاعفی در اختیار کشور قرار می‌گیرد. استراتژی دریایی، نقش عمده‌ای در توسعه فرامنطقه‌ای کشور بازی می‌کند.
بر طبق نظریه آلفردماهان، از پدران علم استراتژی، نظارت بر دریاها، اولین گام در راه کسب قدرت برتر جهانی است. به نظر وی در نزاع بین قدرت‌ها، نیروهایی که در موقعیت برتر دریایی قرار دارند، از امکانات بیشتری برای در دست گرفتن ابتکار عمل نظامی برخوردارند.
همین امر لزوم توجه جدی به امکانات و قابلیت‌های سواحل مکران را، در تدوین یک استراتژی دفاعی – امنیتی جامع برای کشور، برجسته می‌سازد.
فرصت‌های منطقه
از میان فرصت‌های موجود در این منطقه به‌طور فهرست‌وار می‌توان به چند مزیت شاخص اشاره کرد:
الف- وزن ژئوپلیتیک ایران در منطقه دریای عمان
ب- پیوندهای فرهنگی – اجتماعی و مذهبی با مردم کشورهای منطقه
ج- وجود پتانسیل‌های لازم جهت توسعه زیرساخت‌های اجتماعی و فرهنگی
د- وجود حس مشارکت محلی و بومی مردم منطقه در تولید امنیت
ر- وجود حس تعلق و گسترش اعتماد بین مردم مرزنشین و دولت و مردم کشور
ز- وجود نیاز مردم منطقه به آموزش‌های زیست محیطی و دریایی
حوزه‌های فعالیت وزارت نفت
در منطقه ساحلی مکران در سه حوزه بالادستی نفت خام، خطوط انتقال گاز و گازرسانی و پایین‌دستی نفت خام و پتروشیمی تعریف می‌شود، هرکدام از این موارد دلایل اقتصادی و سیاسی و امنیتی در توجیه خود دارند، با وجود این در برخی موارد انتقاد‌هایی نیز به اتخاذ و اجرای سیاست‌های مزبور وارد است.
مهم‌ترین سیاست وزارت نفت در خصوص مکران
مهم‌ترین سیاستی که وزارت نفت ملزم به اجرای آن شده، احداث پایانه و مخازن ذخیره‌سازی نفت خام و فرآورده‌های نفتی در منطقه جاسک است، در توجیه آن باید گفت؛ توسعه پایانه صادراتی در آب‌های اقیانوسی سواحل جاسک، چندین مزیت مطلوب دارد، از آن جمله می‌توان به متنوع‌کردن منابع صادراتی نفت خام و کاهش وابستگی صادرات نفت خام کشور به خلیج فارس و تنگه هرمز و همچنین تمایل خریداران نفتی به بارگیری نفت خام در بیرون از منطقه خلیج فارس اشاره کرد.
در این زمینه انتقال پالایشگاه پیشنهادی هرمز به بندر جاسک نیز با هدف حضور در بازار جهانی فرآورده‌های نفتی پیش‌بینی شده است، همچنین مسائلی نظیر سرمایه‌بر بودن تاسیسات مورد نیاز ذخیره‌سازی و انتقال نفت از جنوب غرب به جنوب شرق کشور و کفایت ظرفیت پایانه‌های صادراتی موجود (با توجه به برنامه آینده توسعه ظرفیت پالایشی داخل و باقی‌ماندن حجم صادرات نفت خام در حوالی همین میزان فعلی) اهمیت خاص خود را دارد.
در عین حال صنایع بالادستی نفت خام عموما صنایع سرمایه‌بر با نرخ اشتغال پایین و تخصصی به‌شمار می‌روند، با توجه به وضع نیروی کار بومی منطقه و ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و آموزشی، نباید شکوفایی اقتصاد محلی را با توسعه این صنایع انتظار داشت، نقش پایانه‌های صادراتی فعلی نفت در اقتصاد منطقه‌ای موید این موضوع است.
به طور کلی تاثیر جوامع محروم محلی از توسعه صنایع بالادستی نفت و گاز فقط به ایجاد مشاغل محدود خدمات‌رسانی غیرتخصصی خلاصه خواهد شد، از حیث گازرسانی، خط لوله هفتم سراسری (که از بندر عسلویه تا مرز ایران و پاکستان امتداد دارد) با مهیاکردن زیرساخت‌های لازم و تسهیل دسترسی به انرژی، عملا زمینه گسترش صنایع متنوع را در منطقه شرق کشور فراهم خواهد کرد.
در عین حال این منطقه به دروازه صادرات گاز ایران به شرق مبدل می‌شود که بر اهمیت استراتژیک منطقه افزوده خواهد شد، هم اکنون تکمیل خط لوله اصلی و شبکه‌های گازرسانی با پیشرفت مناسبی در دست پیگیری است و وزارت نفت از این منظر تاثیر مستقیمی در توسعه منطقه مکران و بهبود سطح زندگی مردم دارد، اما نکته تامل برانگیز در برنامه‌های توسعه، صنعت پتروشیمی در منطقه مکران است.
موقعیت کشور در پایانه‌های نفتی
ایران با داشتن بیش از هزار کیلومتر خط ساحلی و صادرات انواع نفت خام و میعانات گازی و فرآورده های نفتی، همچنان تنها از یک پایانه اصلی در شناور موجود در خلیج فارس توسعه یافته ، اما پایانه خارک به عنوان تنها پایانه صادراتی نفت خام ایران به شمار می‌رود.
اگرچه در چند سال گذشته صادرات میعانات از بندر عسلویه و از گوی های حاضر پایانه نفتی خارک مسئولیت صادرات ۹۰ درصد نفت خام کشور را بر عهده دارد و با وجود فرسودگی تأسیسات این پایانه، با همت متخصصان داخلی، تا کنون مشکلی برای صادرات نفت کشور به وجود نیامده است.
از سویی رهبر معظم انقلاب در سال ۸۵ و ۸۶ با اشاره به اهمیت سواحل دریای مکران، بر ساخت پایانه نفتی جاسک در این سواحل تاکید کردند،ایشان در سیاست های ابلاغی برنامه ششم توسعه نیز بر این امر تاکید کرده اند. این موضوع از آن جهت مهم است که علاوه بر کوتاهی مسیر در تردد نفتکش ها و کشتی ها، وابستگی به تنگه هرمز را نیز کاهش داده و امکان صادرات نفت را در سواحل دریای عمان فراهم می کند.
پایتختی تازه برای انرژی
در حال حاضر تنها پایانه صادراتی نفتی ایران در جنوب کشور، خارک محسوب می شود، بنابراین این نیاز وجود داشت تا پایانه راهبردی دیگری هم برای صادرات نفت احداث شود. در قالب این طرح راهبردی، تصمیم بر این شد تا جاسک به پایتخت انرژی ایران تبدیل شده و این به معنای کاهش تمرکز صادرات نفت و گاز ایران از تنگه هرمز و انتقال آن به سواحل دریای عمان است.
آن‌طور که مسئولان وزارت نفت می گویند، طبق برنامه ریزی ها یک میلیون بشکه از این ظرفیت توسط خط لوله موجود میان خوزستان و شرق کشور و یک میلیون بشکه دیگر هم توسط خط لوله نکا به جاسک به منظور سوآپ نفتی، منتقل خواهد شد.
احداث یک خط لوله ۲۲۰۰ کیلومتری و ساخت مخازن ذخیره سازی به ظرفیت ۲۰ میلیون بشکه، از اقداماتی است که برای راه اندازی پایانه جاسک در دستور کار قرار گرفته است.
پایانه جاسک ظرفیت ذخیره سازی ۲۰میلیون بشکه نفت خام را دارا خواهد بود، به نظر بنده با راه‌اندازی بنادر تجاری و پایانه صادرات نفتی در جاسک هم مسیر کشتی های تجاری و هم مسیر نفتکش‌ها در مقایسه با وضع فعلی بسیار کوتاه‌تر و باصرفه‌تر می‌شود؛ به طوری که مسیر کشتی‌ها برای حمل نفت صادراتی ایران ۲۴۰۰ مایل و مسیر شناورهای بین‌المللی برای دریافت خدمات دریایی در این منطقه ۶۰۰ مایل کمتر از عزیمت آنها به دوبی خواهد شد.
مزیت ویژه جاسک
از دیگر مزیت‌های جاسک می‌توان به نزدیکی این سواحل به کشور عمان اشاره کرد. بنابراین ایجاد بزرگترین پایانه صادرات گاز، از دیگر طرح‌های دولت برای جاسک خواهد بود که با اجرای این طرح، خط لوله صادرات گاز به عمان هم احداث شده و ضمن آن انرژی مورد نیاز صنایع در این منطقه تامین خواهد شد.
خلاصه شرح کار
طرح احداث خط لوله‌ای به‌طول 1100 کیلومتر و به قطر 42 اینچ جهت انتقال یک میلیون بشکه نفت خام در روز از پایانه نفتی گوره واقع در شمال غرب استان بوشهر به غرب منطقه جاسک در ساحل دریای عمان.
پتروشیمی
مطالعه برای ایجاد مجتمعهای پتروشیمی در سواحل مکران سالها قبل آغاز شده بود که به‌دلیل عدم وجود زیرساخت‌ها، اقدامی برای اجرایی کردن این مطالعه‌ها انجام نگرفت و در این مسیر چندی پیش اعلام شد که شرکت سرمایه‌گذاری ساتا در طرح پتروشیمی مکران در چابهار احداث چندین واحد پتروشیمی را برنامه‌ریزی کرده است که این میزان شامل ٤ واحد متانول، ٤ واحد متانول آمونیاک، ٤ واحد اوره آمونیاک و ٢ واحد الفین با زیرمجموعه پلی اتیلن سبک، سنگین، خطی و انواع گلایکل‌ها است.
مدیران ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی با تاکید بر وجود زیرساخت‌های مناسب برای توسعه صنعت پتروشیمی در چابهار بر این اعتقاد هستند که چابهار در آینده قطب جدید صنعت پتروشیمی ایران خواهد شد.بدون تردید اجرایی شدن احداث مجتمعهای پتروشیمی، نقطه عطفی در اقتصاد منطقه جنوب شرق کشور خواهد بود و افزون بر ایجاد اشتغال مناسب در منطقه، به مطرح شدن چابهار به عنوان یک بندر مهم صنعتی و تجاری بزرگ در ایران کمک شایانی خواهد کرد.
بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده چابهار به عنوان قطب جدید پتروشیمی ایران میزبان مجتمعهای جدید پتروشیمی خواهد بود و بر اساس برنامه‌ریزی‌های اولیه ۳۰ طرح پایین دستی نیز در این منطقه تعریف شده که با تکمیل زنجیره ارزش، محصولات متنوع و جدیدی وارد سبد محصولات صنعت پتروشیمی خواهد کرد ودر نهایت، توسعه متوازن در بخش‌های بالادست و پایین‌دست تکمیل زنجیره ارزش را به همراه خواهد داشت.
تحلیلگران انرژی اعتقاد دارند که دسترسی به خوراک و نزدیکی به آب‌های آزاد به‌عنوان دو مزیت منطقه چابهار، می‌تواند زمینه را برای حضور سرمایه‌گذاران در بخش‌های متنوع و مرتبط با صنعت پتروشیمی تسهیل کنند و بدون تردید ساخت مجتمعهای پتروشیمی در این منطقه سودآور خواهد بود و می‌تواند اقتصاد منطقه را متحول کرده و سبب رونق و شکوفایی شود.
این مجتمع عظیم پتروشیمی در منطقه چابهار در سه فاز ساخته می شود و طبق زمان بندی های انجام شده فاز نخست این مجتمع در نیمه دوم سال ٩٨ کار خود را آغاز می‌کند و تمام این مجتمع از سوی بخش خصوصی در زمینی به وسعت یک هزار و ٢٠٠ هکتار (١٢ میلیون مترمربع) ساخته می‌شود.
همچنین بر اساس برآوردهای انجام شده قرار است پس از تکمیل فاز نخست آن سالانه پنج میلیارد دلار محصولات پتروشیمی از این مجتمع به خارج از کشور صادر شود و با تکمیل سه فاز برای ٢٠ هزار نفر به صورت مستقیم و برای ٦٠ هزار نفر به صورت غیرمستقیم اشتغال ایجاد می شود و با اتصال شبکه حمل و نقل چند وجهی ریلی، هوایی، دریایی و زمینی و ساخت انبارها و مخازن بزرگ صادرات این محصولات با توجه به موقعیت استراتژیک چابهار در نزدیکی اقیانوس، صادرات این محصولات بیش از پیش تسهیل شود.
از سوی دیگر، با تکمیل فاز سوم مجموع تولید محصولات پتروشیمی در این مجموعه ٢٣ میلیون تن محصول در سال خواهد بود که ٢٠ میلیون تن آن صادر خواهد شد و چابهار از این پس به هاب پتروشیمی کشور تبدیل خواهد شد.
