شمارش معکوس برای اجرایی شدن سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران آغاز شده‌است. تروئیکای اروپایی پیش از به پایان رسیدن فرصت ماه آگوست، با نگارش و ارسال نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل درخواست بازگشت تحریم های شورای امنیت علیه ایران به دلیل آنچه عدم تبعیت تهران از تعهدات برجامی خواندند را مطرح کردند. تلاش ها در تهران، پایتخت های منطقه و البته پکن و مسکو برای جلوگیری از اجرای این درخواست در جریان است و البته تروئیکای اروپایی هم مدعی بازنگاه داشتن باب دیپلماسی هستند، ادعایی که با تحلیل های جاری درباره تبعات این اقدام سه کشور اروپایی در تشدید تنش با ایران همخوان نیست.
چرا تروئیکای اروپایی مسیر تشدید تنش را انتخاب کردند؟ آیا همه مساله سه کشور اروپایی با تهران، تعهدات برجامی است که عملا با خروج آمریکا از این توافق در سال 2018 از سوی طرف های مقابل این توافق زیر پا گذاشته شد؟ آمریکا چه نقشی در میدان تشدید تنش اروپا با ایران بازی می‌کند؟ پرسش‌هایی از این جنس را با «اسفندیار باتمانقلیچ» بنیان‌گذار و مدیرعامل بنیاد بورس و بازار و کارشناس روابط ایران و اروپا در میان گذاشتیم:
چرا اروپایی‌ها به جای تمدید بدون پیش‌شرط قطعنامه ۲۲۳۱ که می‌توانست به نوعی منجر به کنترل بحران در پرونده هسته‌ای ایران، به خصوص پس از جنگ ۱۲ روزه شود، تصمیم به فعالسازی این مکانیزم گرفتند؟
اروپایی‌ها تا حد زیادی به دلیل نتیجه جنگ ۱۲ روزه تصمیم به فعالسازی مکانیسم اسنپ بک گرفتند. آنها ایران را پس از این درگیری در موضع ضعف می‌بینند و می‌خواهند با اعمال فشار دیپلماتیک و اقتصادی از این ضعف بهره‌برداری کنند. دیدگاه اروپایی‌ها نسبت به ایران زمانی آشکار شد که صدراعظم آلمان، فریدریش مرتس، حملات اسرائیل به ایران را ستود و گفت که اسرائیل کار «کثیف» اروپا را انجام می‌دهد.
از منظر اروپایی‌ها ایران با ارائه سیستم‌های تسلیحاتی تهاجمی به روسیه که برای هدف قرار دادن غیرنظامیان اوکراینی استفاده شده‌اند، روابط خود با اروپا را به شدت مخدوش و اعتماد و حسن نیت را تضعیف کرده است. شاید بتوان گفت که ایران باید روابط خود با اروپا را با دقت بیشتری مدیریت می‌کرد.
اما در این مرحله، ایران کار چندانی برای جلوگیری از فعالسازی مکانیسم اسنپ بک نمی‌توانست انجام دهد، زیرا اروپا می‌خواهد در زمانی که این بلوک برای حفاظت از منافع خود با مشکل مواجه است، قدرت خود را نشان دهد. اروپا از سوی ایالات متحده، روسیه و چین تحت فشار است و بنابراین قصد دارد ایران را تحت فشار قرار دهد.
اروپا در حال قدرت‌نمایی برای ایران است
فکر می‌کنید هدف اصلی اروپا از فعالسازی مکانیزم اسنپ‌بک چیست؟ آیا اروپا به دنبال تعیین ضرب‌الاجل محدود زمانی ۳۰ روزه برای ایران است تا تهران را تحت فشار قرار داده و مجبور به پذیرش پیش‌شرط‌های خود برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ کند، یا در افقی دورتر از همین حالا خود را برای فعالسازی نهایی اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران آماده می‌کند؟
استفاده از مکانیسم اسنپ بک نشان‌دهنده باور مداوم مقامات اروپایی است که ایران تنها به فشار پاسخ می‌دهد. من نزدیک به ۱۰ سال در جلسات سطح ۱.۵ با حضور مقامات اروپایی و ایرانی شرکت کرده‌ام. در تقریباً تمام این جلسات، مقام ایرانی حاضر به‌طور مؤدبانه به همتایان اروپایی خود یادآوری کرده که ایران به فشار پاسخ خوبی نمی‌دهد و در واقع، تاکتیک‌های فشار، کار را برای حامیان دیپلماسی در ایران سخت‌تر می‌کند، زیرا تندروها خواستار پاسخ به فشار با فشار هستند. اما این یادآوری‌ها مدام نادیده گرفته شده‌اند. اروپایی‌ها اساساً به فشار معتقدند، به‌ویژه اکنون که می‌خواهند قدرت خود را بر ایران نشان دهند.
اما در عین حال، اروپایی‌ها می‌خواهند به‌عنوان بازیگرانی «منطقی» دیده شوند. آنها همچنان اصرار دارند که «پنجره دیپلماسی باز است»، حتی پس از فعالسازی مکانیسم اسنپ بک. خواسته اصلی اروپایی‌ها این است که ایران مذاکرات مستقیم با ایالات متحده را آغاز کند. این قابل توجه است، زیرا دولت ترامپ از زمان آتش‌بس در ژوئن تلاش بسیار کمی برای ازسرگیری مذاکرات با ایران کرده است.
اما در اساس، اروپایی‌ها می‌دانند که خواسته‌هایشان، حتی اگر منطقی به نظر برسند، عملی نیستند. بسیار بعید است که ایران بتواند در مهلت تعیین‌شده با ایالات متحده وارد مذاکرات مستقیم شود، به این معنی که وقتی ۳۰ روز به پایان برسد، سه کشور اروپایی (E3) می‌توانند ایران را به دلیل عدم انجام اقداماتی که مانع بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌شد، مقصر جلوه دهند.
ایران برای حفظ قدرت ملی خود فراتر از چارچوب برجام فکر کند
ایران و اروپا در حال حاضر چه راه‌حل‌هایی برای شکستن بن‌بست در مذاکرات دارند؟
مکانیسم اسنپ بک، قطعنامه ۲۲۳۱ و در نتیجه برجام را از بین خواهد برد. با این حال، ممکن است روزنه امیدی وجود داشته باشد. برای شکستن بن‌بست در مذاکرات، ایران می‌تواند با مذاکرات مستقیم با ایالات متحده موافقت کند. دولت ترامپ با انجام اقدامات نظامی علیه ایران و مطرح کردن خواسته‌های جدیدی مانند توقف کامل غنی‌سازی و محدودیت‌های موشکی که خارج از چارچوب برجام هستند، مسائل مربوط به مذاکرات مستقیم را پیچیده کرده است.
اما ایران نیز باید فراتر از چارچوب برجام فکر کند و در نظر بگیرد که اگر برای حفظ قدرت ملی خود در بلندمدت تصمیم به امتیازدهی در این زمینه‌ها بگیرد، چه خواسته‌هایی از ایالات متحده خواهد داشت.
به عنوان مثال، برجام هیچ‌گونه رفع تحریم‌های اولیه را تضمین نکرد، اما یک توافق جدید می‌تواند شامل چنین مفادی باشد. برجام یک ساختار جامع امنیت منطقه‌ای را تضمین نکرد، اما یک توافق جدید می‌تواند شامل تعهداتی از همسایگان منطقه‌ای ایران باشد، با توجه به پیشرفت‌های چشمگیر در روابط ایران با اعضای شورای همکاری خلیج فارس.
باید پذیرفت که نقش اروپا در بازاندیشی دیپلماسی منع اشاعه در خلیج فارس تا حدی محدود است. اما دست‌کم، کشورهای اروپایی باید بر واشنگتن فشار بیاورند تا دیپلماسی با ایران را در اولویت قرار دهد و منابع کافی را برای اطمینان از انجام مذاکرات مؤثر توسط نماینده ویژه ویتکوف تخصیص دهد.
دولت ترامپ در بازگرداندن مذاکره با تهران به مسیر درست سرگردان است
نگاه آمریکایی‌ها نسبت به فعالسازی اسنپ‌بک و قطعنامه پیشنهادی روسیه که حمایت چین را نیز به همراه دارد، چیست؟
دولت ترامپ فاقد سیاست مشخصی در قبال ایران است. این به این دلیل است که هیچ فرآیند بین‌سازمانی وجود ندارد. نماینده ویژه استیو ویتکوف تیمی برای حمایت از خود ندارد، شورای امنیت ملی فاقد رهبری است، وزارت امور خارجه توسط مارکو روبیو در حال تخریب امور است و وزارت خزانه‌داری کاملاً بر آرام کردن نگرانی‌های سرمایه‌گذاران متمرکز است، در حالی که اقتصاد آمریکا از تعرفه‌ها آسیب دیده است.
در سطح پایه، مقامات کلیدی مانند ویتکوف و روبیو از مکانیسم اسنپ بک به‌عنوان بخشی از میراث «فشار حداکثری» دولت ترامپ حمایت می‌کنند. اما حمایت آنها از مکانیسم اسنپ بک نشان‌دهنده نبود سیاست‌گذاری دقیق است، آنها نمی‌دانند چگونه مذاکرات را به مسیر درست بازگردانند.
دور دیگری از درگیری میان ایران و اسرائیل به وضعیت نتانیاهو وابسته است
فکر می‌کنید تبعات بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران برای تهران چه خواهد بود؟ آیا می‌توان گفت که در صورت فعالسازی اسنپ‌بک، اسرائیل بهانه جدیدی برای حملات خود خواهد یافت؟
سایه جنگ از زمان آتش‌بس در ژوئن بر ایران باقی مانده است. این استدلال وجود دارد که پاسخ ایران به مکانیسم اسنپ بک، اگر با دقت تنظیم نشود، می‌تواند با دادن بهانه به اسرائیل و ایالات متحده برای ازسرگیری حملات هوایی، احتمال جنگ را افزایش دهد.
مقامات ایرانی این را درک می‌کنند، به همین دلیل بعید است که ایران حتی با کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از معاهده منع اشاعه (NPT) خارج شود. اما اینکه آیا دور دوم درگیری بین ایران و اسرائیل رخ خواهد داد، بیشتر به وضعیت بنیامین نتانیاهو و کابینه‌اش بستگی دارد تا تصمیمات خاص اتخاذشده در تهران.
بنابراین، مکانیسم اسنپ بک عامل کوچکی است. اگر نتانیاهو بخواهد جنگ را از سر بگیرد، احتمالاً هیچ‌چیز مانع او نخواهد شد. ایران باید آماده باشد.
مکانیسم اسنپ بک با راه‌اندازی سیاست «فشار حداکثری» عملا رخ داد
از حیث اقتصادی، بازگشت تحریم های شورای امنیت تا چه اندازه می تواند شرایط را برای ایران سخت کند؟ به هرحال ایران در نتیجه سالها تحریم در این حوزه به توانمندی هایی دست یافته و به نظر می رسد که راه هایی هم برای تداوم تجارت حداقلی با کشورهایی نظیر چین در اختیار دارد.
از منظر اقتصادی، بازگشت تحریم‌های سازمان ملل چالش‌های بیشتری ایجاد خواهد کرد، اما بعید است که اقتصاد ایران را کاملاً از هم بپاشد. در واقع، مکانیسم اسنپ بک هفت سال پیش، زمانی که ایالات متحده با راه‌اندازی سیاست «فشار حداکثری» تحریم‌های خود را دوباره اعمال کرد، عملاً رخ داد. فشار آن تحریم‌ها ایران را مجبور به سازگاری کرده است.
در حالی که اعمال مجدد محدودیت‌های سازمان ملل و متعاقباً تحریم‌های بریتانیا و اتحادیه اروپا، واردات ماشین‌آلات اروپایی، داروها و سایر کالاهای حیاتی را پیچیده خواهد کرد، شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان ایرانی قبلاً به تغییر مسیر خریدها از طریق واسطه‌ها، عمدتاً در امارات متحده عربی، و تحمل هزینه‌های بالاتر ناشی از این روش‌ها عادت کرده‌اند.
بازگشت تحریم‌های سازمان ملل چالش‌های بیشتری ایجاد خواهد کرد، اما بعید است که اقتصاد ایران را کاملاً از هم بپاشد. ایران توانایی خود برای صادرات نفت خام به چین را حفظ کرده‌است. مهم‌تر اینکه، ایران توانسته است توانایی خود برای صادرات نفت خام به چین را حفظ کند، که منبع ارز سخت برای پشتیبانی از اقتصاد است. این رابطه تجاری، که تا حد زیادی توسط امارات واسطه‌گری می‌شود، تضمین می‌کند که تهران بتواند حداقل سطح تجارت بین‌المللی را حتی با وجود مکانیسم اسنپ بک حفظ کند.
خطر بزرگ‌تر برای ایران نه در فروپاشی اقتصادی، بلکه در وابستگی فزاینده به تعداد محدودی از بازیگران خارجی به‌ویژه چین است که تمایل آنها به ادامه تجارت با شرایط خود، ایران را در بلندمدت آسیب‌پذیرتر خواهد کرد.
