به گزارش سکان نیوز/هر چند بعد از گذشت حدود ۲۰ روز از آغاز شیوع کرونا در کشور و با مطرح شدن درخواست‌های متعدد از سوی موزه‌داران و برخی مسوولان موزه‌ای، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در ۲۰ اسفند در نامه‌ای با قید «آنی – حائز اهمیت» دستورِ «تعطیلی موزه‌ها، کاخ‌موزه‌ها و اماکن تاریخی و فرهنگی در تعطیلات نوروز ۹۹» را صادر کرد. اما قطعا در این شرایط و براساس آن‌چه که موزه‌داران در روزهای نخست آغاز بحران پیشنهاد داده بودند، نمی‌توان تعطیلی موزه‌ها را عاملی برای بی توجهی به علاقمندان این حوزه دانست.
چون دست‌کم موزه‌داران تلاش کردند تا در صفحات مجازی خود نه تنها بخشی از فضای موزه‌ای که خود در آن فعالیت دارند را معرفی کنند، از سوی دیگر تلاش کردند با انجام گپ و گفت‌های آنلاین در فضای مجازی و بیشتر اینستاگرام با هم صنفی‌های خود که دستی بر آتش دارند مشکلات موزه‌ها در شرایط کرونایی در کشور را بررسی کنند.
جبرییل نوکنده – مدیر کل موزه ملی ایران – یکی از مهمانان صفحه «فرهنگ موزه» در اینستاگرام بود که در مقابل رضا دبیری‌نژاد به بیان وضعیت این موزه در روزهای کرونایی پرداخت. البته او به مکالماتی که با برخی از همتایانش در دیگر موزه‌های دنیا داشته نیز اشاره می‌کند که از آنها به عنوان به دست آوردن تجربه یاد می‌کند.
آسمان جهان موزه‌داری دنیا، مانند آسمان موزه‌داری ایران است
نوکنده نخست به بررسی‌هایی که از وضعیت فعالیت حدود ۲۰ موزه رسمی دنیا داشته اشاره می‌کند و می‌گوید: آسمانِ جهان موزه‌داری دنیا درست مشابه آسمان موزه‌داری در ایران است. مساله این است که در ایران تا قبل از مطرح شدن بحران کرونا، هیچ‌گاه تجربه‌ای از مقابله با یک ویروس نداشته‌ایم. در حالی که چین در سال ۲۰۰۳ اقداماتی برای مقابله با بیماری مانند سارس انجام داده بود.
او از آغاز تعطیلی برخی موزه‌های دنیا برای مقابله با ویروس کرونا می‌گوید: «موزه‌های چین در ۲۵ فوریه رسما تعطیل شدند و زمان فعالیت دوباره را «تا اطلاع ثانوی» اعلام کردند. کره‌ی جنوبی موزه‌های خود را ۲۵ فوریه و با تاکید بر «تا اطلاع ثانوی» تعطیل کرد. کشور ژاپن موزه‌های خود را ۲۱ فوریه تعطیل و اعلام کرد که همه نمایشگاه‌های موزه‌ای نیز کنسل شده‌اند و در زمانِ دیگری باز می‌شوند. موزه‌های بزرگ مصر فقط در وب سایت خود تاکید کرده بودند «موزه‌ها تعطیل هستند» و حتی افتتاح موزه رسمی ۱۰۰ هزار ویترینی خود را تا سال ۲۰۲۳ به تعویق انداختند.»
وی در ادامه از نوع رفتار مدیران موزه‌ای کشورهای دیگر مانند انگلیس، آفریقای جنوبی، استرالیا و ترکیه می‌گوید که برخی با ایجاد هشتگ‌ِ «#در_خانه_بمانید» مردم را برای این کار ترغیب می‌کنند و حتی برخی از موزه‌ها از راه‌های ارتباطی جدیدی بین مخاطبان و موزه‌ها خبر می‌دهند.
نوکنده با تاکید بر اینکه در بررسی‌هایش از ۲۰ موزه دنیا در پنج قاره جهان به این نتیجه رسیده که همه موزه‌ها نمی‌دانند چه زمانی فعالیت خود را از سر می‌گیرند، ادامه می‌دهد: در عین حال همه‌ی آنها پیشنهاد می‌کنند که مخاطبانشان ارتباط خود را از طریق فضای مجازی با موزه قطع نکنند، هر چند همگی از اینکه بازدیدکنندگان سنتی خود را از دست داده‌اند در شوک هستند.
او اما به جلوتر بودن موزه‌هایی اشاره می‌کند که زیرساخت‌های اینترنتی شان را در گذشته قوی کرده‌اند و اکنون جلوتر از بقیه در حال فعالیت هستند.
وی با اشاره به زمان ثبت شدن وجود این ویروس در کشور، ازتلاش موزه ملی ایران برای پیدا کردن یک راه‌حل جدید خبر می‌دهد و می‌گوید: نخست فکر کردیم اقدامات اولیه را انجام دهیم، با استفاده از تب‌سنج، فضای بازدید را چک کنیم، سرویس‌های بهداشتی دو گروه کارکنان و بازدیدکنندگان موزه‌ها را جدا کنیم و برای کارکنان موزه وسایل بهداشتی مورد نیاز را تامین کنیم و به بازدیدکنندگان آموزش دهیم که فاصله محیطی خود را رعایت کنند. از سوی دیگر نگران امنیت آثار تاریخی نیز بودیم.
نوکنده همچنین از پیگیری‌هایش با کارشناسان پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری خبر می‌دهد تا تاثیر ویروس و نحوه‌ی پاکسازی آن از روی آثار تاریخی را بررسی کنند.
از جهش ۸۰ ساله تولید محتوا تا اقدامات پژوهشی کارکنان موزه‌ها
مدیر کل موزه ملی ایران اما در ادامه از مشورت‌های جمعی با موزه‌داران دیگر خبر می‌دهد که به مروربه یک کار جمعی منجر شد، همدلی‌ای که بین موزه‌های کشور در ۱۳ روز نخست فروردین ایجاد شد عاملی بود تا ۱۳ موزه کنارهم قرار بگیرند، هرچند بازدیدها به صورت سنتی انجام نمی‌شدند.
وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش با اشاره به تهیه‌ی ۴۰ فیلم از موزه ملی برای بارگذاری در سایت آپارات اشاره می‌کند و از وضعیت نمایشگاه‌های مختلف برگزار شده در موزه ملی ایران می‌گوید که قرار بر نمایش آنلاین این نمایشگاه‌ها توسط یک اپلیکیشن جدید شد.
وی همچین از برنامه‌ریزی برای فعالیت کارمندان موزه ملی به صورت دورکاری خبر می‌دهد و می‌گوید: کارکنان پژوهشی ماموریت گرفتند تا به طور متوسط هر روز پنج اثر را در قالب یک کار دیجیتال معرفی کنند و از طریق ایمیل در اختیار موزه قرار دهند.
او با تاکید بر اینکه مدیران تالارهای مختلف موزه در مدت زمان تعطیلی موزه، موظف به بازدیدهای مستمر از تالارهای مختلف شدند، ادامه می‌دهد: از سوی دیگر آنها موظف شدند تا زیرنویسِ آثار تاریخی را چک و مشکلات موجود را برطرف کنند.
مدیر کل موزه ملی ایران با تاکید بر اینکه زیرساخت‌های سایبری موزه‌های کشور ضعیف هستند، ادامه می‌دهد: امیدواریم کرونا بهانه‌ای باشد تا ما زودتر بتوانیم با زبان فضای مجازی آشنا شویم. چون اگر بخواهیم موزه‌ها را از نظر تولید محتوا به قبل و بعد از کرونا تقسیم کنیم جهش تولید محتوا به اندازه‌ی بیش از ۸۰ سال گذشته می‌رسد.
ضرر نمایشگاه‌های موزه‌ای دنیا از کرونا
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش با اشاره به برنامه‌ریزی‌هایی که این موزه برای برگزاری نمایشگاه‌های مختلف در طول امسال داشت، می‌گوید: برگزاری نمایشگاه ایران در چین، به سال ۲۰۲۱ منتقل شد. همچنین قرار بود یک نمایشگاه از آلمان به موزه ملی بیاید که به سال ۲۰۲۱ منتقل شد و نمایشگاه دیگری به طور کامل فعلا کنسل شد.
وی با اشاره به اینکه متاسفانه نمایشگاه‌های موزه‌ای در این حوزه بسیار ضرر کردند، این ضرر را حتی در سطح بین‌المللی تعمیم می‌دهد.
باید یک پروتکل بهداشتی رسمی برای موزه‌ها تدوین شود
او اما درباره‌ی بودن یا نبودن پروتکل‌های بهداشتی برای موزه‌های دنیا نیز بیشترین درصدِ وجود این نوع پروتکل‌ها را به شرایط کنونی کرونا در دنیا تعمیم دادو افزود: اکنون اکثر کشورهای دنیا در حال تجربه‌ی جدیدی هستند. هنوز در وب سایت هیچ موزه‌ای راهکاری برای نوع بازدید از موزه‌ها در پساکرونا مطرح نشده است، هر چند اکثر موزه‌ها در حال بررسی هستند، اما چیزی به صورت مشخص منتشر نشده است.
به گفته‌ی وی شاید به همین دلیل نیز ساده‌ترین راه یعنی تعطیلی موزه‌ها در مواجه با این بحران اجرایی شده است.
نوکنده قرار گرفتن موزه‌ها در لیست مشاغل پر خطر را خود مساله‌ای می‌داند که باید به آن توجه کرد و ادامه می‌دهد: از سوی دیگر در بحث بهداشت کارکنان نیازمند تدبیر هستیم، هرچند قدری دراین حوزه ابهام داریم و واضح نیست که باید چطور با آن برخورد کنیم.
او در ادامه از لزوم تدوین یک پروتکل رسمی برای موزه‌ها صحبت می‌کند و می‌گوید: نخست باید ببینیم با کدام رفتار موزه می‌تواند یک دوره آرامش جدید را طی کند و اجازه دهد چه تعداد بازدیدکننده، کدام شی را ببینند و آیا باید رفتار متفاوتی با آثار تاریخی دارای مواد آلی داشت و اصلا صحبت در زمان حضور در کنار برخی از آثار تاریخی چه تاثیری روی آثار می‌تواند داشته باشد.
اگر موزه‌ها باز شوند، باید چه کار کرد؟
وی اما به لزوم استقرار یک کارمند بهداشت در هر موزه در صورت بازگشایی مجدد موزه‌ها تاکید می‌کند و ادامه می‌دهد: به جز فاصله‌گذاری در موزه‌ها، باید همه‌ی بازدیدکنندگان نیز از نظرسلامت بررسی شوند تا از یک سو کمترین خطر برای بازدید کنندگان دیگر وجود داشته باشد و از سوی دیگر احتمال هر نوع تاثیری روی آثار تاریخی از بین برود.
او با تاکید بر اینکه انجام هر کدام از این رفتارها در موزه تا زمانِ برگشت به شرایط عادی، نیازمند مسوولانه برخورد کردن همه افراد است، می‌افزاید: اگر قرار باشد پایان اردیبهشت موزه ها باز باشد باید برای احتیاط چند پروتکل انضباطی و بهداشتی تعبیه کرد. حتی شاید نیاز باشد تا مسیر بازدید در سالن‌های موزه را محدود کرد. انجام این کارها با تمرین امکان پذیر است.
به اعتقاد نوکنده، آموزش مهمترین مساله‌ای است که باید به آن توجه کرد که برای انجام آن نیز نیاز به یک کار جمعی است.
کارهای نکرده موزه ملی را در زمان کرونا انجام می‌دهیم
او با بیان اینکه کارهای مغفول نکرده‌ای در موزه‌ها هستند که باید به نتیجه برسند، ادامه می‌دهد: با آغاز این شرایط فکر کردیم می‌توانیم کاتالوگ آنلاین تمام سه هزار اثر تاریخی نمایش داده شده در موزه را تا پایان ماه می قابل دسترس کنیم.
وی با بیان اینکه همتایانِ موزه‌ای در دیگر کشورها، در دیجیتال سازی موزه‌ها و ثبت خاطراتِ موزه‌ای پیشقدم هستند، ادامه می‌دهد: در این زمان می‌توانیم گردآوری اطلاعات قدیمی از موزه‌ها را انجام دهیم. با این کار می‌توانیم بزرگترین خدمت را به خودمان و موزه‌ها داشته باشیم. اینکه در طول این سال‌ها چکار کرده‌ایم یک خودسنجی است. این اطلاعات باید در اختیار موزه باشد، من جزء آن افرادی هستم که معتقدم این موارد باید مکتوب شوند، هر چند اگر در آرشیو محرمانه موزه قراربگیرند.
او آشنایی آیندگان با رفتار امروزِ متولیان موزه‌ای در مواجهه با بحران کرونا را نمونه‌ای از این آرشیو می‌داند که باید نسبت به جمع‌آوری آن اقدام کرد و می‌گوید: ۵۰ سال بعد اگر کسی آرشیو را دید و با تجربه‌ی امروز موزه‌داران آشنا شد، ما به حفاظت از آثار تاریخی کمک کرده‌ایم.
ضررهای اقتصادی کرونا بر موزه‌ها
نوکنده با اشاره به درآمد موزه ملی ایران در اسفند ۱۳۹۷ و فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۸ که به مبلغی معادل یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون رسیده بود، می‌گوید: در حال حاضر گام‌های نخست برای بازگرداندن درآمد موزه‌ها به آنها انجام شده است. امسال نیز پیش‌بینی درآمد را تا حدود دو میلیارد داشتیم اما متاسفانه این فرصت اقتصادی از دست رفت و در واقع اقتصادِ فرهنگی کشور با ضرر مواجه شده است.
او با اشاره به ضرری که به موزه‌های خصوصی وارد شده، ادامه می‌دهد: موزه ملی ایران نیز بیش از یک میلیارد در این دوران ضرر کرد.
برگزاری نمایشگاه پساکرونا از موزه‌ها
نوکنده اما به تاثیر مثبت این دوران بر موزه‌ها نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: معتقدم شاید نیاز باشد که در پساکرونا نمایشگاهی برگزار کنیم و حال موزه‌ها را در این زمان به نمایش بگذاریم. می‌توانیم از امروز داده‌ها و یافته‌هایمان را جمع‌آوری کرده و آنها را ارزیابی کنیم.
او با تاکید بر اینکه بی‌شک رفتارهای امروز در موزه‌ها برای آیندگان یک تجربه محسوب می‌شود، ادامه می‌دهد: باید مستندات را جمع‌آوری کنیم و نمایشگاهی موزه‌ای حتی به صورت دیجیتال فراهم آوریم. مستندات مهم و تاثیرگذارند.
در رفتارهای موزه‌ای بازنگری کنیم
او با بیان این که کرونا موزه‌ها را تحدید کرده به گونه‌ای که بازدیدکنندگان خود را به صورت فیزیکی از دست داده است، می‌گوید: به نظر می‌رسد یک فرصت برای موزه‌ها فراهم شده و باید به صورت جدی آن را در نظر بگیریم، فضای مجازی و موزها باید با سرعت این عقب افتادگی را جبران کنند.
وی با تاکید بر اینکه موزه‌ها هنوز فرصتِ تولید محتوا را دارند، ادامه می‌دهد: در این شرایط می‌توانیم برخی تابوها را بشکنیم، رفتارهای گذشته به صورت سنتی انجام می‌شد، اما اکنون می‌توانیم نسبت به حضور پژوهشگران در فضای مخازن موزه‌ای و قوانین بازنگری‌هایی انجام دهیم.
او شرایط کنونی را برای موزه یک فرصت می‌داند و ادامه می‌دهد: موزه‌ها متوجه شدند که باید در رفتارهایشان بازنگری کنند، کرونا فرصتی ایجاد کرد تا موزه‌ها از روزمرگی درآیند و برنامه‌ریزی و چشم انداز درستی را پیش‌بینی کنند.
موزه‌ها را یک مرکز اداری نبینید
در این صحبت‌ها یکی از مهمترین بحث‌های مطرح شده، تعطیلی «یک‌سوم موزه‌های جهان برای همیشه» بود، بنابراین شاید پاسخ به پرسش «کرونا با موزه‌ها چه کرد؟» دامون منزوی – عضو هیئت اجرایی موزه‌های پول – قابل تامل باشد.
او می‌گوید: پس از تعطیلی گسترده موزه‌ها که از کشور چین آغاز شد و به کره‌جنوبی، ژاپن، ایتالیا، لهستان و سپس به ایران رسید، موزه‌ها نیز به طور کامل تعطیل شدند. هر چند به نظر می‌رسد حتی پس از رفع بحران کرونا، نیز بیش از یک سوم موزه‌های جهان (در آمریکا و بریتانیا) نتوانند به جریان فعالیت خود برگردند. البته که این بحران بیشتر موزه‌هایی را شامل می‌شود که بودجه‌ی آنها محلی است و به دولت وابسته نیستند.
وی تعدیل نیرو را از دیگر تبعات کرونا برای موزه‌های دنیا می‌داند و ادامه می‌دهد: واکنش تاخیری ایران برای تعطیل‌کردن موزه‌ها و اینکه تنها با عنوان یک مرکز اداری به موزه‌ها نگاه نکنند، برای برخی دیگر از کشورهای جهان نیز رخ داد. برخی کشورها نتوانستند شوک کرونا را جدی بگیرند و نخست باور نمی‌کردند مسئله تهدید سلامتی و در ادامه تعطیلی تا این حد جدی باشد، تا با جدی‌تر شدن اتفاق، آن موزه‌ها نیز تعطیل شدند.
او تعطیل شدن موزه‌ها به دنبال بحران کرونا را نتیجه اقدامات برخی موزه‌داران و فشار رسانه‌ها می‌داند و با بیان این که متاسفانه در کشور موزه‌ها اصلا دیده نمی‌شوند و کسی به فکر نبود که باید برای تعطیلی آنها نیز فکری کرد، می‌افزاید: این در حالی است که وزارت ارشاد به سرعت دستور تعطیلی سینماها و مراکز فرهنگی تحت مدیریتش را داد، وزارت میراث فرهنگی تا روزهای آخر موزه‌داران را در وضعیت بلاتکلیفی قرار داد. تا جایی که حتی طبق روال سال‌های قبل برای برخی موزه‌ها ساعت کار در نوروز نیز مشخص شد.
از نبود انجمن صنفی موزه‌داران تا ضعف در روابط عمومی
این عضو هیئت اجرایی موزه‌های پول در ادامه به بیان برخی ضعف‌های موجود در حوزه‌ی موزه‌ای کشور پرداخت.
او برخوردار نبودن موزه‌ها از انجمن صنفی و تصمیمات جمعی و شناخت نداشتن مناسب وزارتخانه از موزه و تعریف دقیق آن را از معضلات اصلی موزه‌ها در ایران می‌داند و می‌گوید: متاسفانه در ایران فکر می‌کنند وظیفه موزه فقط نمایش آثار است. در حالی که بخش ویترینی موزه که آن هم به صورتی ضعیف در ایران ارائه می‌شود، کم اهمیت‌تر از جمع‌آوری، پژوهش و آموزش در فضای موزه است.
به اعتقاد منزوی، علاوه بر اینکه کرونا نشان داد موزه‌های ایران در زمینه ارتباط با مخاطب ضعف دارند، همچنین مشخص کرد که از چه میزان ظرفیت‌های قابل‌توجه در زمینه آنلاین برای موزه‌ها برخوردار است. وی تاکید کرد: ضعف روابط عمومی از مهمترین مشکلات موزه‌ها در ایران است.
او ضعف روابط عمومی در موزه‌های ایران را عاملی می‌داند که باعث شده از انواع روش‌هایی که موزه‌های دنیا در دنیای آنلاین استفاده می‌کنند، هیچ استفاده‌ای نشود و بیان می‌کند: این در حالی است که این روش‌ها، حتی بعد از پایان کرونا هم می‌توانند مفید باشند و از آسیب‌پذیری موزه‌ها کم کنند.
به گفته‌ی این موزه‌دار، در وضعیت فعلی باید نخست تعداد، ظرفیت‌ها و کارکردهای موزه‌های کشور را بهتر شناخت و طبقه‌بندی کرد و در ادامه با داشتن انجمن صنفی به یک برنامه‌ریزی دقیق برای نحوه کمک‌های مالی، پژوهشی رسید و مسیرهای جدیدتری برای موزه‌ها باز کرد.
لزوم برنامه‌ریزی دقیق برای آینده‌ی موزه‌ها
گلناز گلصباحی – عضو هیات اجرایی شورای بین‌المللی موزه‌ها – نخست از برگزاری یک نظرسنجی توسط ۴۱ کشور، خبر می‌دهد. نظرسنجی‌ای که در آن از موزه‌داران خواسته شده تا درباره‌ی تعداد کارکنان تعدیلی، برنامه‌های آینده‌شان برای دوران بعد از کرونا، نحوه استفاده از فضای مجازی به سوالات پاسخ دهند.
وی به نتایج این نظر سنجی نیز اشاره می‌کند که نشان داده «موزه‌ها در عین اینکه در این روزها تحت‌فشارند، اما در جذب مخاطب در فضای مجازی نسبتا خلاقانه رفتار کرده‌اند.»
او با تاکید بر اینکه نخست باید برآوردی از مشکلات و خسارات‌هایی که در این مدت زمان به موزه‌ها وارد شده، انجام شود و براساس میزان امکانات و حمایتی که توسط دیگر ارگان‌ها انجام می‌شود برنامه‌ریزی جامع و دقیقی برای آینده صورت گیرد، ارتقای سطح کمی و کیفی سواد از فضای مجازی و دنیای آنلاین را یک ضرورت انکارناپذیر برای موزه‌داران و فعالان این حوزه می‌داند.
روایت‌گری در موزه‌ها، در دوران کرونا
پژمان نوروزی – طراح موزه – هر چند از قطع ارتباط مردم با موزه‌ها ابراز نگرانی می‌کند، اما به قصه تراپیوستگی موزه‌ها و ارتباط بین آنها اشاره می‌کند، اما نقش روایت‌گری موزه‌ها در فضای مجازی در این شرایط را بسیار مهم می‌داند.
او ادامه می‌دهد: بیش و پیش از ارائه اطلاعات، ایده پردازی و تسلط به داده‌های شی برای روایت مهم است. اکنون که می‌خواهیم موزه ها را از ساختار فیزیکی بیرون بکشیم و به یک اتفاق تبدیل کنیم، دچار این چالش روایت‌گری می‌شویم.
وی داستانِ کرونا را لحظه بزنگاه تاریخ می‌داند و ادامه می‌دهد: در مدیا فضای مجازی، حضور فیزیکی بازدید کننده، جو و اتمسفر موزه مانند نورپردازی، اندازه آثار را نداریم. نمی‌توانیم از کلمات استفاده کنیم و بگوییم عجب شیء دلنشین و یا چه پرابهت، بنابراین باید بتوانیم به نوعی این را نشان دهیم.
نوروزی معتقد است: زمانی‌که روایت را از فضای موزه بیرون می‌آوریم و در فضای مجازی و دوبعدی می‌بریم، درک سه بعدی به دوبعدی تبدیل شده است، بنابراین روایت باید یک ارزش را تولید کند. محدودیت باید به گونه‌ای پوشش داده شود و چیزی دیگر را به نمایش در آورد. در این شرایط باید دقت و ظرافت در این روش از روایت‌گری حرف اول را بزند، چون ممکن است به شی جفا کنیم.
- نویسنده : نجفی
