با توجه به تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های پی در پی، کمبود منابع آبی کشت گلخانه ای نه تنها در دنیا بلکه در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است و براساس هشدار مسئولان وزارت جهاد کشاورزی طی سالهای اخیر این امر ضرورت پیدا کرد که بخش عمده کشت سبزی و صیفی از فضای باز به فضای گلخانه‌ای منتقل شود.
طبق آمار رسمی سال ۱۴۰۳ مجموع سطح گلخانه‌های احداث شده و در حال احداث کشور بیش از ۲۷ هزار هکتار است که تولید ۳.۷ میلیون تن محصولات گلخانه‌ای تا پایان سال ۱۴۰۳ در آنان برآورد شده است.
در سال ۱۴۰۱ سطح گلخانه‌های کشور حدود بیش از ۱۸ هزار هکتار و در سال ۱۴۰۲ سطح گلخانه‌ها حدود ۲۴ هزار هکتار بود که آمارها نشان می‌دهد که با احداث هر هکتار گلخانه برای حدود ۱۰ نفر اشتغال مستقیم و پایدار و حدود دو برابر همین عدد اشتغال غیرمستقیم ایجاد می‌شود.
در چهار ماهه نخست سال ۱۴۰۳ نزدیک به ۲۴۰ هزار تن محصولات گلخانه‌ای به ارزش ۱۵۰ میلیون دلار به کشورهای هدف صادر شد درحالی که سال گذشته (۱۴۰۲ ) طبق آمار گمرک ایران بیش از ۷۰۰ هزار تن محصولات گلخانه‌ای، زینتی و قارچ خوراکی به ارزش ۳۱۶ میلیون دلار صادر کرده بود.
با توجه به سیاست های حمایتی و استفاده از فناوری های نوین، شاهد تحولات قابل توجهی در حوزه افزایش مساحت کشت گلخانه‌ای و بازدهی تولید و بهره‌وری هستیم زیرا این صنعت علاوه بر افزایش تولید، توسعه صادرات در اشتغالزایی و افزایش بهره وری نیز نقش اساسی داشته است.
سال ۱۴۰۳ با توجه به سیاست های حمایتی و بهره گیری از فناوری های نوین، دستاوردهای قابل توجهی در حوزه کشت گلخانه‌ای حاصل شد، با بهره گیری از فناوری های نوین مانند سیستم های آبیاری هوشمند و کنترل دقیق دما و رطوبت و بهبود شرایط مدیریتی، بازده تولید محصولات داخل گلخانه ای نسبت به سال ۱۴۰۲ با رشد همراه شد که علاوه بر افزایش تولید محصولات سنتی نظیر صیفی‌جات و سبزیجات در سال ۱۴۰۳ شاهد افزایش کشت محصولات با ارزش افزوده بالا همچون توت فرنگی و گیاهان دارویی نیز بودیم.
دولت با ارائه تسهیلات مالی، تسهیل دسترسی به فناوری های نوین و کاهش تعرفه های وارداتی تجهیزات گلخانه ای زمینه را برای گسترش کشت گلخانه ای فراهم کرد و اجرای برنامه های آموزشی و مشاوره فنی برای کشاورزان نیز از دیگر اقدامات حمایتی بوده که به ارتقای بهره وری و کاهش هزینه های تولید منجر شده است.
افزایش مساحت گلخانه‌ای در سال ۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲ نشان دهنده توجه به استفاده از فضای محدود و بهره برداری بهینه از منابع آبی و رشد بازده تولید نشان دهنده تاثیر مثبت فناوری‌های نوین و مدیریت بهینه بر بهبود عملکرد واحدهای گلخانه‌ای است. همچنین افزایش تنوع محصولات کشت شده در گلخانه‌ها، فرصت های جدیدی را برای بازارهای داخلی و صادراتی فراهم کرده و نقش این بخش را در زنجیره تامین مواد غذایی تقویت کرده است.
طبق برنامه وزارت جهاد کشاورزی برخی از گلخانه‌های قدیمی نیز در برنامه اصلاح و نوسازی قرار گرفتند که با تامین تسهیلات مورد نیاز و حمایت از این گلخانه‌داران می‌توان وضعیت کمی و کیفی تولیدات گلخانه‌ای و مصرف بهینه انرژی را ارتقا داد بنابراین در سال ۱۴۰۳، حدود ۵۳۲ هکتار واحد گلخانه‌ای کشور اصلاح و نوسازی شد.
کشت گلخانه‌ای به معنای کاشت و پرورش یا نگهداری از محصولات خوراکی و تزئینی در یک محیط بسته و کنترل شده است تا بازدهی آن افزایش یابد، انواع کشت در گلخانه مانند پرورش گل، گیاه، میوه و سبزیجات بسیار مقرون به صرفه تر از کشت سنتی است و با استفاده از روش های متنوع کشت گلخانه ای می توان محصولاتی را پرورش داد که حتی خارج از فصل هم در دسترس باشند.
طراحی و ساخت گلخانه در یک دهه اخیر بسیار رشد پیدا کرده و به نظر می رسد آینده ای درخشان داشته باشد، گل و گیاهان زینتی، میوه ها و سبزیجات گلخانه ای، همه ظرفیت و پتانسیل بالایی در تولید و فروش و حتی صادرات دارند به طوری که اگر نقشه راه اندازی گلخانه به درستی و طبق اصول آماده شده باشد طی مدت یک تا سه سال بسته به محصول انتخابی می تواند به درآمدزایی و سودآوری برسد.
از ویژگی های کشت های گلخانه ای (قارچ و گیاهان زینتی و غیره) می‌توان به مصرف آب بسیار کم از حالت عادی با استفاده از روش آبیاری قطره ای، آبیاری محوری یا مشابه آن استفاده کرد.این روش دقیق و اقتصادی باعث کاهش مصرف آب و انرژی می‌شود.
کشت گلخانه‌ای به دو روش کشت هیدروپونیک و کشت روی بستر خاک انجام می شود که کشت روی خاک، متداول ترین و قدیمی ترین روش گلخانه داری است. کشت هیدروپونیک نیز یکی از جدیدترین انواع کشت گلخانه ای است و تقریبا توجه سرمایه گذاران را به خود جلب کرده است.
در کشت های گلخانه ای عواملی مانند دما، رطوبت، نور، میزان آبیاری و تهویه هوا به صورت دقیق کنترل شده تا شرایط محیطی مطلوب و بهینه برای رشد گیاهان فراهم شود در مقایسه با کشت در فضای آزاد دارای مزیت‌های کنترل بهتر شرایط محیطی، محافظت در برابر شرایط آب و هوایی نامساعد، تولید پایدار؛ مصرف آب کمتر، سوددهی بیشتر و هزینه کمتر است.
همچنین کاشت و پرورش انواع محصولات، صرفه جویی در مصرف آب، افزایش تولید در واحد سطح، تولید بیش از یک محصول در سال، افزایش کیفیت محصول، کاهش هزینه های سالانه، کنترل محیط رشد گیاهان، کنترل دما، رطوبت، بررسی میزان گازهای گلخانه ای، نبود علف های هرز، عدم حمله آفات گیاهی و کنترل بهتر بیماری های گیاهی، استفاده از اراضی غیرقابل کشت با سیستم هیدروپونیک ، امکان استفاده از تکنیک های جدید کشاورزی مانند کشت طبقاتی، عدم وابستگی تولید به شرایط محیطی و امکان بازاریابی مناسب و تنظیم برنامه کشت، تولید محصول درتمامی فصول سال و اشتغال زایی بیشتر در واحد سطح از مزایای کشت گلخانه ای است و این نوع کشت در مدت زمان کمتری می تواند نیاز بازار را تامین کند و کشت گلخانه ای یک روش سودآور است. سود کشت گلخانه ای برای برخی محصولات نظیر توت فرنگی گلخانه ای، خیار گلخانه ای، بادمجان گلخانه ای، فلفل دلمه ای گلخانه ای و سبزیجاتی مانند کاهو و اسفناج، تقریبا عالی است.
کشت گلخانه ای دارای مزایای بسیاری است که برای تولید محصولاتی چون صیفی‌جات، سبزیجات، گیاهان زینتی ( رز، لیلیوم، گل نرگس، مریم و همچنین گیاهان گلدار سبز مانند فیکوس، آنتوریوم و فیتونیا)، محصولات باغی، قارچ ( قارچ دکمه‌ای و قارچ صدفی) و حتی گیاهان دارویی استفاده می شود. این روش در برخی مناطق جهان به دلیل محدودیت های آبی، شرایط منطقه ای یا نیاز به تولید محصولات خارج از فصل استفاده گسترده‌ای دارد.
اما کشت هیدروپونیک یکی از روش‌های نوین و بدون خاک است که در آن گیاهان به صورت مستقیم در محلول غذایی آبی قرار می‌گیرند و نیازی به استفاده از خاک نیست. در این روش، ریشه‌های گیاهان به طور مستقیم در محلول مغذی غوطه‌ور می‌شوند و تغذیه مستقیما از محلول غذایی دریافت می‌کنند. این روش مصرف کمتر آب، رشد سریع‌تر و عملکرد بالا، کاهش استفاده از کودهای شیمیایی، کاهش خطر بیماری‌ها را منجر می شود.
اکنون گلخانه های هیدروپونیک با بالاترین تجهیزات نوین و کیفیت تولید بالا در برخی استان های کشور از جمله جلفا فعال است که به طور حتم با افزایش تعداد این گلخانه ها کشور می تواند به افزایش تولیدات کشاورزی قابل توجهی دست پیدا کند.
با وجود دستاوردهای حاصل صنایع گلخانه ای همچنان با چالش هایی نظیر نوسانات قیمت انرژی، تامین منابع آب و نیاز به نوسازی خطوط تولید روبرو هستند.
هدفگذاری احداث ۱۵ پایانه صادراتی محصولات گلخانه‌ای
در راستای حمایت از کشت گلخانه ای الهام فتاحی فر مدیرکل دفتر امور گلخانه، گیاهان زینتی و قارچ خوراکی وزارت جهاد کشاورزی از هدفگذاری احداث ۱۵ پایانه صادراتی محصولات گلخانه‌ای در استان های مستعد طی برنامه هفتم توسعه خبر داد و گفت: این پایانه های صادراتی شامل راه‌اندازی پنج پایانه نیمه‌تمام و احداث ۱۰ پایانه جدید است که در صورت تامین اعتبار مورد نیاز، اجرایی و عملیاتی خواهد شد.
وی درباره برنامه و طرح‌های مربوط به افزایش صادرات محصولات گلخانه‌ای و قارچ خوراکی، افزود: افزایش تولید و عرضه محصولات گلخانه‌ای و قارچ خوراکی گواهی شده، اجرای کشاورزی قراردادی برای توسعه صادرات محصولات گلخانه‌ای، تخصیص یارانه سوخت برای حمل و نقل هوایی، اعطای مشوق صادراتی به صادرکنندگان برتر و دارای برند صادراتی، ایجاد پایانه صادراتی در قطب‌های تولید و صادرات محصولات گلخانه‌ای و تکمیل پایانه‌های صادراتی موجود (ایجاد ۲ پایانه جدید و راه‌اندازی سه پایانه نیمه‌تمام در استان‌های اصفهان، خوزستان و مرکزی) و تامین ناوگان تخصصی حمل و نقل سرد محصولات گلخانه‌ای و گل و گیاهان زینتی کابین یخچال دار در راستای صادرات‌محور بودن محصولات در قالب برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده است.
وی با توجه به افزایش میزان تولیدات گلخانه‌ای با تاکید بر ضرورت کیفیت و قیمت مناسب نهاده‌های مورد نیاز بذر، کود، سم و بستر کشت به میزان کافی برای تولیدکنندگان گلخانه ای اظهارداشت: ارتقای دانش فنی و آموزش کارشناسان و بهره‌برداران، افزایش صادرات با تجهیز و تکمیل پایانه های صادراتی و زیرساخت های حمل و نقل داخلی و خارجی، رعایت استانداردهای کشورهای هدف صادرات، اصلاح و نوسازی واحدهای گلخانه‌ای و شناسه‌دار کردن واحدهای گلخانه‌ای، توسعه بکارگیری انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی با توجه به رشد تولید و تغییرات اقلیمی از اهمیت بالایی برخوردار است.
دستیابی به ۱۰ میلیون تن تولیدات گلخانه ای در برنامه هفتم توسعه
دستیابی به تولید ۱۰ میلیون تن افزایش تولیدات گلخانه ای و قارچ خوراکی تا پایان برنامه هفتم توسعه هدفگذاری شده که برای دستیابی این میزان محصول گلخانه ای ۳۰ هزار و ۵۲۰ هکتار توسعه گلخانه در برنامه هفتم دیده شده است.
افزایش صادرات محصولات گلخانه‌ای و قارچ خوراکی برای مثبت کردن تراز تجاری بخش کشاورزی، تامین کافی نهاده های باکیفیت برای تولید محصولات گلخانه‌ای (بذور – بستر کشت – سم و کود – مواد تکثیری گل و گیاهان زینتی) و تکمیل زنجیره ارزش محصول گلخانه‌ای، گل و گیاهان زینتی و قارچ خوراکی نیز در برنامه هفتم هدفگذاری شده است.
داشتن نیروی کار ماهر و متخصص نیز یکی دیگر از چالش های صنعت گلخانه ای است که برآوردها نشان می دهد تا پایان برنامه هفتم توسعه به بیش از ۳۰۰ هزار نفر نیروی کار ماهر گلخانه‌ای نیاز است که از این رو برنامه اجرایی تربیت نیروی کار ماهر گلخانه‌ای و قارچ خوراکی با همکاری دفتر آموزش بهره‌برداران کشاورزی، ابلاغ شده است.
به گفته مهدی لطفی زاده مجری طرح گلخانه‌های کشور، درحال حاضر کشور در دانش و تکنولوژی ساخت گلخانه ها به خودکفایی رسیده و این دانش به کشورهای دیگر صادر می شود که شرکت های ایرانی در پروژه های خارجی و با تولیدکنندگان دیگر رقابت می کنند و وزارت جهاد کشاورزی با سیاست گذاری های حمایتی از شرکت های تولید کننده گلخانه ای حمایت می‌کند.
در بهمن ماه ۱۴۰۳ هیات وزیران در جلسه ای به پیشنهاد وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و نفت و سازمان برنامه و بودجه کشور و به استناد اصل ۱۳۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده ۱ قانون هدفمند کردن یارانه ها مصوب سال ۱۳۸۸ تعرفه گاز گلخانه ها را تصویب کرد. براین اساس وزارت نفت مکلف است از تاریخ ابلاغ این آیین نامه تعرفه گاز گلخانه ها را هر ۶ ماه معادل سه درصد میانگین تعرفه خوراک گاز طبیعی تحویلی به پتروشیمی ها محاسبه و دریافت کند.
به طور حتم تداوم حمایت های دولتی، ارتقای فناوری های نوین و بهبود زیرساخت ها در صنعت گلخانه ای می تواند موجب رشد پایدار کشت گلخانه ای و افزایش سهم آن در تامین امنیت غذایی کشور شود. در صورت استمرار حمایت ها و رفع چالش های موجود انتظار می رود این روند توسعه ای به تقویت امنیت غذایی و رشد اقتصادی کشور منتهی شود.
