یکی از بخش‌های مهم مصرف‌کننده انرژی که مصرف غیرمتعارف داشته و شاخص‌های مصرف در آن با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد، بخش حمل و نقل است. مصرف فرآورده‌های نفتی مایع در بخش حمل و نقل بیش از 65 درصد کل مصرف فرآورده‌های نفتی مایع است. در این میان میزان مصرف بنزین موتور در کشور در مرداد سال 1398 به حدود 105 میلیون لیتر در روز رسیده بود و این رقم حتی در سال 99 نیز به وقوع پیوسته بود درحالیکه کل ظرفیت تولید بنزین کشور حدود 115 میلیون لیتر در روز است که نشاندهنده نزدیک شدن میزان مصرف به میزان تولید بنزین است.

با توجه به رشد صعودی مصرف بنزین، در آینده نزدیک، امنیت عرضه سوخت در کشور با مشکل جدی مواجه خواهد شد موضوعی که علیرضا صادق‌آبادی مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نیز نسبت به آن هشدار داده است که در صورت تداوم روند فعلی مصرف ایران نه تنها از باشگاه صادرکنندگان بنزین خارج می‌شود بلکه به عصر وارات بنزین نیز برخواهد گشت. در واقع با ادامه روند فعلی مصرف تراز بنزین در ایران منفی خواهد شد به گونه‌ای که مصرف از تولید پیشی خواهد گرفت.

در این بین راهکارهای مختلفی برای جلوگیری از منفی شدن تراز بنزین وجود دارد که یکی از آنها توسعه سوخت‌های جایگزین همچون CNG در سبد سوخت کشور است. با این اقدام CNG (گاز طبیعی) در احجام بزرگ جایگزین بنزین در سبد سوخت خواهد شد و بدین صورت از رشد مصرف بنزین و منفی شدن تراز بنزین در کشور جلوگیری می‌شود. در این راستا شورای عالی انرژی در سند “تامین انرژی بخش حمل و نقل کشور تا افق 1420” به درستی به توسعه صنعت CNG برای کنترل مصرف سوخت بنزین در کشور اشاره کرده است.

*چگونه دولت روحانی صنعت CNG را به مرز ورشکستگی کشاند؟

هشدار مسئولین وزارت نفت درباره خطر بازگشت به عصر واردات بنزین درحالی است که تا قبل از آبان‌ماه سال 98 و ماجرای بنزین، دولت و وزارت نفت نه تنها عزمی برای توسعه CNG در کشور نداشتند، بلکه با اتخاذ سیاست‌هایی اشتباه صنعت CNG را تا مرز ورشکستگی کشاندند. از جمله این سیاست‌ها می‌توان به افزایش ناگهانی قیمت CNG به بنزین اشاره کرد. طبیعی است که با نزدیک شدن قیمت این دو سوخت، رغبت مردم به استفاده از CNG کاهش یافته و راهکار توسعه CNG برای حل مشکل تراز منفی بنزین دیگر کارآیی نخواهد داشت.

در این راستا جواد نوفرستی کارشناس حوزه انرژی با اشاره به اشتباهات دولت یازدهم و دوازدهم در به حاشیه راندن صنعت CNG گفت: «فراموش نکنید که طی 7 سال گذشته، نزدیک کردن فاصله‌ قیمتی CNG به بنزین باعث شد که فروش CNG نه تنها افزایش پیدا نکند، که حتی از 22 میلیون متر مکعب در حدود سال 90 به 19 میلیون متر مکعب در نیمه‌ اول سال 98 کاهش پیدا کند. این همزمان بوده است با دوره‌ای که فروش بنزین تقریباً از حدود 65 میلیون لیتر به نزدیک 100 میلیون لیتر رسید یعنی 50 درصد رشد کرد».

همچنین اصغر ابراهیمی اصل معاون اسبق وزیر نفت نیز در این باره می‌گوید: «مسئولین دولتی به اشتباه قیمت CNG را افزایش دادند. اگر دولت قیمت CNG را که همه جای دنیا یک ششم پایین‌ترین نرخ سوخت است را بر این مبنا محاسبه و تعیین کند؛ یعنی الان اگر گازوئیل 300 تومان است باید CNG متر مکعبی 50 تومان باشد. اگر این اتفاق بیفتد مصرف از بنزین به سمت CNG شیفت پیدا می‌کند. متاسفانه طی یک تصمیم غلط، قیمت CNG را از سال 92 ، 414 تومان به ازای هر متر مکعب در نظر گرفتند. در نتیجه عملاً دیگر کسی سراغ CNG نرفته است».

*توسعه CNG نسخه‌ای برای عبور از بحران تراز منفی بنزین

البته هدف از این گزارش ارائه اشتباهات دولت تدبیر و امید در حوزه صنعت CNG نیست، زیرا که بررسی آنها به گزارش مجزایی نیاز دارد، اما حال که سند “تامین انرژی بخش حمل و نقل کشور تا افق 1420” ظرفیت مناسبی را برای توسعه صنعت CNG فراهم کرده است، لازم است با حمایت از این صنعت به مقابله با بحران‌هایی پرداخت که در آینده‌ای نه چندان دور گریبان‌گیر کشور خواهند شد که یکی از این بحران‌ها، بحران تراز منفی بنزین است.

در صنعت CNG ظرفیت‌های خوبی در دولت نهم و دهم ایجاد شد که هر چند در دولت‌ یازدهم و دوازدهم موردغفلت و بی‌مهری قرار گرفت اما لازم در دولت سیزدهم دوباره به احیای مجدد آنها و حمایت از توسعه صنعت CNG در کشور پرداخته شود. در این راستا خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس در جریان بازدید از یکی از شرکت‌های فعال در صنعت CNG، به بررسی مزایای توسعه این صنعت، ظرفیت‌های موجود در کشور و موانع و چالش‌های پیش‌روی فعالان صنعت CNG پرداخته است. جزئیات بازدید از «شرکت توسعه اندیشان اطلس توانا» در ادامه آورده شده است.

تصویر 1- شرکت توسعه اندیشان اطلس توانا

 * دانش فنی تولید مخازن فشار بالای CNG در کشور بومی‌سازی شده است

در ابتدای بازدید با مهندس فراست مدیر کارخانه پرشیا و مهندس قنادیان معاون برنامه‌ریزی شرکت توانا درباره ظرفیت‌ها و توانمندی‌های تولیدکنندگان ایرانی در ساخت مخازن CNG گفتگویی داشتیم. در ابتدای بحث اسماعیل فراست مدیر کارخانه پرشیا در گفتگویی با اشاره به سوابق شرکت توانا در صنعت CNG گفت: «شرکت توانا بیش از نیم قرن سابقه در حوزه ساخت مخازن تحت فشار جداره نازک دارد. این شرکت برای اولین بار در سال 1383 که تحریم بنزین علیه ایران اعمال شد ماموریت یافت تا وارد فاز تحقیق و توسعه ساخت و راه‌اندازی مخازن CNG برای خودروهای حمل و نقل عمومی و خودروهای شخصی شود».

وی ادامه داد: «با توجه به اینکه دانش فنی تولید مخازن فشار بالای جدار نازک در این شرکت بومی شده بود، کارشناسان و مهندسان این شرکت در عرض دو سال نسبت به طراحی خط تولید CNG و راه‌اندازی و بومی‌سازی کامل آن اقدام کردند و در سال 1385 خط تولید شرکت توانا با ظرفیت تولید 50 هزار مخزن در سال به بهره‌برداری رسید و در آن برهه سخت زمانی به کمک کشور آمد. در این راستا پروژه CNG سوز کردن 1.5 میلیون خودرو با کمک این شرکت اجرایی شد. در حال حاضر شرکت توسعه اندیشان اطلس توانا دارای دو سایت تولید مخزن با ظرفیت تولید 300 هزار مخزن CNG می‌باشد».

در ادامه سیدمهدی قنادیان معاون برنامه‌ریزی شرکت توانا  با اشاره به تاریخچه شرکت توانا گفت: «قدم‌های اولیه برای تاسیس شرکت توانا در سال 1368 با ساخت مخازن هوای فشرده تا فشار کاری 500 بار شروع گردید. در سال 1386 کارخانه‌ای تحت عنوان پرشیا طراحی و تشکیل گردید و بعدها با توسعه NGV (خودروهای گازسوز) شرکت توانا تاسیس گردید. در حال حاضر شرکت توانا بزرگترین پیمانکار شرکت پخش فرآورده‌های نفتی در خصوص تبدیل انواع وسایل حمل و نقل به دوگانه‌سوز می‌باشد».

وی ادامه داد: «شرکت توانا دارای چند کارخانه تولیدی با بهترین ماشین آلات و تجهیزات روز دنیا با بالاترین ظرفیت تولید مخازن تحت فشار ایران می‌باشد. کارخانه‌های تولید مخازن این شرکت با ظرفیت تولید 300 هزار مخزن در سال در تهران و قزوین واقع شده‌اند. در حال حاضر شرکت با توجه به توانمندی‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، فعالیت‌های خود را در حوزه انتقال دانش و فناوری و تجهیزات حوزه NGV به کشورهای دیگر توسعه داده است».

قنادیان اشاره کرد: «از جمله ماموریت‌های شرکت توانا می‌توان به طراحی و تولید انواع مخازن تحت فشار در صنعت NGV، تولید انواع تجهیزات در این صنعت، تبدیل مصرف سوخت انواع وسایل حمل و نقل جاده‌ای و ریلی، دوگانه‌سوز کردن خودروهای بنزینی و گازسوز کردن ناوگان دیزلی، توسعه و تامین زیرساخت‌های مصرف سوخت جایگزین مثل CNG اشاره کرد».

تصویر 2- خط تولید شرکت توانا از سازندگان مخزن CNG

*توسعه صنعت CNG منجر به کاهش مصرف بنزین و گازوئیل می‌شود

در ادامه ضمن بازدید از خط تولید شرکت توانا با رضا بهشتی کارشناس تحقیق و توسعه شرکت درباره پروژه در دست اجرا در صنعت CNG به گفتگو نشستیم. بهشتی در گفتگویی با اشاره به اقدامات این شرکت در حوزه صنعت گاز (CNG) در بخش حمل و نقل گفت: «پروژه‌های زیادی در صنعت CNG توسط شرکت پیگیری شده است که از جمله آنها می‌توان به طرح تبدیل لکوموتیو‌ها و کامیون‌های دیزل به دوگانه‌سوز اشاره کرد. در این طرح به طور همزمان در موتور دیزل و گاز به نسبت 50-50 درصد استفاده می‌شود. با اجرای این طرح می‌توان حداقل 50 درصد از میزان آلایندگی و آلودگی صوتی وسیله نقلیه کاست».

وی ادامه داد: «همچنین یکی دیگر از مزیت‌های اجرای این طرح ناظر به کاهش مصرف گازوئیل در کشور است که می‌توان این سوخت مازاد را با قیمت بالاتری در بازارهای منطقه‌ای به فروش رساند و درآمد ارزی دولت را افزایش داد. در حال حاضر گازوئیل با قیمت پایینی در داخل کشور به فروش می‌رسد و این موضوع زمینه‌ساز قاچاق این سوخت باارزش شده است. اجرای طرح‌های جایگزینی سوخت‌های ثانویه با گازوئیل می‌تواند دست سیاست‌گذار را برای اصلاح قیمت گازوئیل باز کند و بدین صورت مصرف این سوخت در داخل کشور به بهترین شکل ممکن مدیریت شود».

بهشتی گفت: «علاوه بر اینکه توسعه CNG می‌تواند باعث کاهش مصرف گازوئیل شود باید توجه داشت که جایگاه اصلی CNG در سبد سوخت به عنوان جایگزین بنزین تعریف شده است تا بتوان از طریق آن از بحران واردات بنزین جلوگیری کرد. طرح دیگری که توسط شرکت توانا در دست پیگیری است دوگانه‌سوز کردن موتورسیکلت‌ها و جایگزینی گاز با بنزین است. این ظرفیت وجود دارد که موتورسیکلت‌ها نیز همانند خودروها CNGسوز شوند. البته ما هنوز در این حوزه ورودی نکرده‌ایم. برای تاسیس جایگاه‌های سوخت CNG نیز می‌توان با تاسیس جایگاه‌های سیار به سوخت‌گیری موتورسیکلت‌ها کمک کرد».

تصویر 3– مراحل تولید مخازن CNG

*پیشنهاد ایجاد جایگاه‌های سیار CNG در کلان‍شهرها

این کارشناس حوزه انرژی ادامه داد: «طرح دیگر شرکت توانا، ساخت جایگاه‌های سیار CNG به کلیه مناطق شهرهای بزرگ مثل تهران است. در شهر تهران ما با کمبود جایگاه CNG مواجه هستیم. برای حل این مشکل ما پیشنهاد تاسیس جایگاه CNG را ارائه کردیم. در این طرح تریلرها در جایگاه‌هایی در خارج از شهر شارژ می‎شوند و سپس در سطح شهر اقدام به سوخت‌رسانی به خودروهای دوگانه‌سوز می‌کنند».

وی گفت: «طرح مایع‌سازی Mini plant ال.ان.جی نیز یکی دیگر از طرح‌هاست. تا به حال چندین پروژه مایع‌سازی گاز طبیعی مثل Iran LNG وجود داشته است ولی چون این طرح‌ها در حجم بزرگ تعریف شده بودند و تامین تکنولوژی آنها نیز با مشکل مواجه بود به سرانجام نرسید. در این بین ما یک طرح ابتکاری را تعریف کرده‌ایم تا بتوانیم گاز طبیعی را در حجم کوچک‌تر 4 متر مکعب در ساعت به LNG تبدیل کنیم. البته این طرح در فاز اول برای اتان اجرایی خواهد شد که در صورت موفقیت توسعه پیدا خواهد کرد».

بهشتی اظهار داشت: «در حال حاضر ما برای اجرای پروژه‌هایی در حوزه صنعت گاز در خارج از کشور نیز در حال پیگیری هستیم و با کشورهایی که خودروهای CNG سوز ندارند در حال رایزنی هستیم تا هم خودروهای CNGسوز و هم جایگاه‌های CNG را در کشورهای منطقه ایجاد کنیم».

*توسعه صنعت CNG چه مزایایی برای کشور به همراه دارد؟

در ادامه با محسن خانقلی مدیر پروژه تبدیل شرکت توانا درباره طرح دولت برای گازسوز کردن خودروها به گفتگو نشستیم. این طرح با 6 سال تاخیر و به صورت ناگهانی بعد از حوادث آبان‌ماه سال 98 توسط شورای اقتصاد تصویب شد. بر اساس این طرح مبلغ 6.5 هزار میلیارد تومان برای دوگانه‌سوزی یک میلیون و 464 هزار خودروی عمومی تخصیص داده می‌شود.

خانقلی  با اشاره به طرح گازسوز کردن خودروهای عمومی گفت: «این طرح از زمستان 98 با کارفرمایی شرکت ملی پالایش و پخش آغاز شد. در این طرح 6 پیمانکار توسط شرکت ملی پخش انتخاب شد و قرار شد در فاز اول طرح، 700 هزار خودروی عمومی دوگانه‌سوز شوند. با توجه به فقدان زمان لازم برای ایجاد بسترهای نرم‌افزاری و کارگاهی در موعد تصویب این طرح، عملا پیمانکاران از خردادماه سال 99 انجام فرآیند تبدیل را آغاز کردند. از طرف دولت منبع مالی خاصی برای اجرای این پروژه در نظر گرفته نشده است و تامین مالی از محل صرفه‌جویی مصرف بنزین انجام می‌شود».

وی ادامه داد: «تا امروز اردیبهشت 1400 حدود 11 ماه از اجرای طرح گذشته است و تقریبا 100 هزار خودرو توسط پیمان‌کاران به دوگانه‌سوز تبدیل شده است. 80 درصد این تبدیل سهم وانت‌های سبک و سنگین بوده و حدود 20 درصد نیز سهم مسافربرهای شخصی شده است».

خانقلی گفت: «از جمله مزیت‌های اجرای این طرح می‌توان به اشتغالزایی در صنعت CNG اشاره کرد. همچنین به اقتصاد خانوارهای مالکین خودروهای عمومی کمک شده است و در کاهش آلودگی زیست‌محیطی نقش مستقیمی داشته است. همچنین با کاهش مصرف بنزین در داخل کشور، امکان صادرات این سوخت را فراهم کرده و بدین ترتیب درآمدزایی دولت افزایش یافته است. همچنین در صورت اجرای این طرح می‌توان کشور را از بحران کمبود بنزین در آینده ایمن کرد زیرا با توسعه CNG شیب افزایش مصرف بنزین به شدت کاهش می‌یابد».

این کارشناس انرژی گفت: «در حوزه اشتغالزایی در حال حاضر 250 کارگاه در سراسر کشور فعال شده‌اند و فعالین مرتبط با صنعت CNG شامل کارخانه‌های ساخت مخزن، کارخانه‌های ساخت رگولاتور، کارخانه‌های ساخت تجهیزات الکتریکی و کارگاه‌های ساخت قطعات مکانیکی مشغول به کار شده‌اند. بخشی از ناوگان حمل و نقل بین شهری که انتقالات مرتبط با طرح CNG را انجام می‌دهد نیز به تبع این موضوع فعال شده است».

* با دوگانه‌سوز کردن خودروها، هزینه‌های تامین سوخت به کمتر از نصف کاهش پیدا می‌کند

وی اظهار داشت: «با دوگانه‌سوز کردن خودروها، هزینه‌های تامین سوخت به کمتر از نصف کاهش پیدا می‌کند. درباره تاثیر اجرای این طرح بر آلودگی‌های زیست‌محیطی هنوز دیتای خاصی توسط نهادهای ذی‌ربط ارائه نشده است اما مطابق گزارش‌های مختلف، سهم آلایندگی خودروهای عمومی در بین آلاینده‌های متحرک حدود 2 الی 11 درصد برآورد می‌شود که با تبدیل 100 هزار خودروها قطعا این سهم 11 درصدی کاهش خواهد یافت».

خانقلی گفت: «با توجه به اینکه پس از تبدیل وانت‌بارهای سنگین به CNGسوز، سهمیه بنزین آنها از 400 لیتر به 120 لیتر تغییر می‌کند و سهمیه وانت‌بارهای سبک از 200 لیتر به 60 لیتر و سهمیه تاکسی‌ها و مسافربرهای شخصی از 400 لیتر به 200 لیتر تغییر می‌کند. با در نظر گرفتن تبدیل 100 هزار خودرو دوگانه‌سوز شده تاکنون، می‌توان محاسبه کرد که به طور میانگین حدود 170 لیتر بنزین در هر ماه به ازای هر خودرو صرفه‌جویی شده است».

این کارشناس انرژی گفت: «با توجه به اینکه این طرح 11 ماه است که در حال اجراست می‌توان گفت که ماهانه 9 هزار تبدیل صورت گرفته است که با عنایت به همه این توضیحات با اجرای این طرح تقریبا 100 میلیون لیتر در مصرف بنزین صرفه‌جویی شده است. با نظر گرفتن قیمت بنزین در فوب خلیج فارس به قیمت لیتری 40 سنت می‌توان گفت که تا به الان حدود 40 میلیون دلار به درآمد ارزی دولت افزوده شده است».

وی توضیح داد: «برای تقریب ذهن اگر فرض کنیم که طرح در همین وضعیت متوقف شود، با در نظر گرفتن 170 میلیون لیتر میانگین کاهش مصرف بنزین می‌توان اینگونه ادعا کرد که تقریبا ماهانه 17 میلیون لیتر در مصرف بنزین در این 100 هزار خودرو صورت می‌گیرد. این میزان صرفه‌جویی باعث درآمدزایی 84 میلیون دلار در سال می‌شود».

*رمزگشایی از چالش‌های پنجگانه صنعت CNG/ کیت‌های نسل چهارم هنوز داخلی‌سازی نشده‌اند

خانقلی تاکید کرد: «متاسفانه علیرغم همه فوایدی که اجرای این طرح دارد، موانع و چالش‌هایی نیز در مسیر اجرای آن وجود دارد. به طور کلی سیاست کلان دولت در مواجهه با صنعت CNG مشخص نیست و نباید بحث ورود LPG به بخش کوچکی از سبد سوخت به نوعی مطرح شود که پیمانکاران دلسرد شوند و وضعیت تقاضا برای CNG تحت تاثیر قرار گیرد. به نظر بنده بحث CNG و LPG باید هر چه سریعتر تعیین تکلیف شود و تداوم این فضای ابهام‌گونه که معلوم نیست چه اتفاقی می‌خواهد بیفتد به صلاح صنعت نیست».

این کارشناس انرژی گفت: «در سال گذشته با افزایش قیمت دلار، هم هزینه‌های دوگانه‌سوز کردن افزایش یافت و هم درآمدهای حاصل از آن. پس این موضوع مشکلی را ایجاد نکرد، اما در چند ماه گذشته با کاهش قیمت دلار، درآمدها کاهش پیدا کرده ولی همچنان هزینه‌ها ثابت مانده و حتی در حال افزایش است که این موضوع به شدت پیمانکاران حوزه CNG را با کمبود نقدینگی مواجه کرده و همچنین حاشیه سود کار را بسیار پایین آورده است به طوریکه کار در صنعت CNG دیگر به آن صورت جذاب نیست».

وی تاکید کرد: «یکی دیگر از مشکلات صنعت CNG وابستگی بخشی از آن به خارج از کشور است. به عنوان مثال در ساخت کیت‌ها خیلی از مواد اولیه و اقلام باید از خارج از کشور وارد شود. در شرایط تحریمی که کشور با مشکل کمبود ارز مواجه است، خروج ارز برای تامین مواد اولیه اتفاق مبارکی نیست. در حوزه ساخت مخازن و لوله‌ها، مواد اولیه عملا از خارج از کشور تامین می‌شود که با این شرایط تحریمی انتقال پول و وارد کردن کالا دشوار است و پیمانکاران را دچار مشکل کرده است».

خانقلی خاطرنشان کرد: «یکی دیگر از مشکلات ناهماهنگی در حوزه اجرا در بین نهادهای دست‌اندرکار طرح CNG است. به عنوان مثال مرکز استاندارد، دستورالعمل‌های خاص خود را برای طرح تدوین نکرده بود و به همین دلیل حدود 2 ماه پروژه تبدیل را متوقف کرده بود. الان در حوزه بیمه و مالیات، محاسبات بیمه‌ای و اخذ مالیات هنوز خیلی شفاف نیست. مثلا ارزش افزوده در متن قرارداد نباید پرداخت شود اما اداره مالیات این موضوع را مطالبه می‌کند».

این کارشناس انرژی در پایان اظهار داشت: «متاسفانه کیت‌هایی که در این طرح به کار می‌رود کیت‌های نسل اول هستند. این کیت‌ها برای خودروهای قدیمی بسیار مناسب بودند اما در خودروهای جدید نیاز است از کیت‌های نسل 4 استفاده شود که متاسفانه این کیت‌ها به صورت داخلی هنوز تولید نمی‌شوند. به هر صورت امیدواریم که این مشکلات و موانع هر چه زودتر برطرف شود تا طرح CNG با قدرت بیشتری اجرایی شود».

با توجه به اینکه پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که با روند فعلی مصرف بنزین در چند سال آینده ایران از صادرکننده بنزین به واردکننده بنزین تبدیل خواهد شد، دولت سیزدهم باید به توسعه صنعت CNG به عنوان جدی‌ترین راهکار برای جلوگیری از تراز منفی بنزین نگاه کند به طوری که تجربه دولت یازدهم و دوازدهم در ورشکسته کردن صنعت CNG برای بار دیگر تکرار نشود.در مجموع در بازدید از شرکت توسعه‌اندیشان اطلس توانا که یکی از بزرگترین شرکت‌های فعال در صنعت گاز (CNG) بود به بررسی توانمندی‌های داخلی در صنعت CNG، مزایای توسعه CNG در کشور و چالش‌های پیش روی این صنعت پرداخته شد.