رشد صنعت پلیمر و پتروشیمی در دهه‌های اخیر، ایران را به بازیگری مهم در بازار منطقه‌ای و حتی جهانی بدل کرده است. اکنون ۲ سال از پیگیری کنوانسیونی جهانی می گذرد، بیش از ۲ سال مذاکره مستمر در سطوح مختلف بین‌المللی برای تدوین سند پایان‌دادن به آلودگی پلاستیک، ۲ سال که تلاش ها معطوف به مطالعات زیست محیطی و صنعتی برای مقابله با آلودگی با طرق مختلف بوده است.
ایران به عنوان کشوری که حداقل ۱۰ درصد ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی ۱۰۰ میلیون تنی آن، مربوط به تولید انواع پلیمر است نیز در این بازی سهم مهمی دارد، سهمی برای مشارکت در کاهش مخاطرات آلودگی پلاستیک ها نه حذف آن.
از سوی دیگر، سهم این بخش در اشتغال و اقتصاد ملی قابل‌توجه است، اما به موازات این رشد، نگرانی‌های زیست‌محیطی به ویژه درباره پسماندهای پلاستیکی نیز شدت یافته است.
رویکرد تازه توسعه صنعتی، هدف را نه فقط افزایش ظرفیت تولید، بلکه دستیابی به توازن میان بهره‌وری اقتصادی و حفاظت از محیط‌زیست می‌داند. برخی معتقدند در این عصر که اغلب تولیدات، صنایع، ماشین آلات و خودروها به سمت بهره گیری از انرژی های پاک می رود، بدون شک نقش پلمیر و پلاستیک نیز به گونه دیگری رقم خواهد خورد، از جاگیری به جای فلزات تا ورود به عرصه خودروهای برقی، از تولید پلمیرهای قابل بازیافت تا بازنگری در روند دفع و بازیافت آنها.
در چنین فضایی، «اقتصاد چرخشی» به‌عنوان استراتژی محوری مطرح می‌شود؛ رویکردی که با اولویت‌بخشی به بازیافت و بازتولید می‌تواند چرخه عمر محصولات را افزایش و اثرات منفی را کاهش دهد.
اقتصاد چرخشی؛ ضرورتی برای صنعت پلیمر
سعید ترکمان، رئیس هیات مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر در همین زمینه تاکید دارد که این صنعت فعلاً جایگزین اقتصادی ندارد، اما با افزایش سهم بازیافت و اجرای اقتصاد چرخشی می‌توان آثار زیست‌محیطی آن را کاهش داد.
وی پنج اولویت کلیدی را برشمرد و کاهش تولید و مصرف پلاستیک‌های یک‌بارمصرف غیرقابل‌بازیافت، مدیریت چرخه عمر و طراحی بازیافت‌پذیر محصولات، تدوین استانداردها، اجرای مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده (EPR)، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مدیریت پسماند و تجربه‌های الهام‌بخش جهانی را از جمله این پنج اولویت معرفی کرد.
ترکمان به نمونه‌هایی از برندهای بین‌المللی اشاره کرد و پروژه استفاده از لیوان‌های چندبارمصرف در استارباکس، بطری‌های PET بازیافتی در اروپا با قیمت بالاتر اما استقبال مردمی، پاکسازی پلاستیک اقیانوسی توسط آدیداس و نایکی و استفاده گسترده اپل از مواد بازیافتی را از نمونه‌های برجسته این حوزه برشمرد.
به گفته این تولیدکننده محصولات یکبار مصرف این تجربه‌ها نشان می‌دهد که انجمن‌ها و تولیدکنندگان می‌توانند کاتالیزور تغییر نگرش زیست‌محیطی باشند.
ترکمان هشدار داد که «گرین‌واشینگ» یا ادعاهای بدون پشتوانه، مانند «بطری‌های زیست‌تخریب‌پذیر» غیرواقعی، می‌تواند به بازار و محیط زیست آسیب بزند و خواستار تدوین استانداردهای ملی برای جلوگیری از چنین مواردی شد.
رئیس هیات مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر طبق آمار ارائه شده، ایران ۷۰۰ واحد دارای پروانه صنایع بازیافت با ظرفیت رسمی بیش از یک میلیون تن در سال دارد، اما سیاست‌گذاری ناکافی موجب شده بخشی از این فعالیت‌ها به شکل غیرشفاف و زیرزمینی ادامه یابد.
ترکمان بر سه رکن موفقیت تاکید کرد: قانون‌گذاری الزام‌آور، توسعه فناوری و زیرساخت و فرهنگ‌سازی عمومی.
وی ادامه داد: تشکل‌ها باید نقش تسهیلگر بین دولت و صنعت را ایفا کنند، کنسرسیوم‌های بازیافت شکل دهند و کمپین‌های ملی کاهش مصرف اجرا کنند. کاهش مصرف این محصولات «دشوار اما ضروری» است.
تولید پایدار، شرط موفقیت
ثریا همتی، رئیس محیط‌زیست شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ادامه تولید پایدار را پیش‌شرط اجرای اقتصاد چرخشی می داند و بر این باور است که «محدودیت مستقیم بر حجم تولید مورد تأیید ما نیست.» او هدف اصلی را ایجاد همگرایی بین بخش‌ها و تدوین یک برنامه ملی برای مقابله با آلودگی پلاستیکی می داند.
همتی روند مذاکرات معاهده جهانی مقابله با آلودگی پلاستیک را تشریح و به اختلاف‌نظر عمیق میان کشورها اشاره کرد. این معاهده حذف تدریجی محصولات مشکل‌زا، طراحی قابل‌بازیافت، انتقال فناوری و حمایت مالی از کشورهای در حال توسعه را دنبال می‌کند.
به گفته وی، اغلب محصولات پلیمری ایران ممکن است مشمول محدودیت شوند؛ از میان ۳۵ ماده شیمیایی پرخطر شناسایی شده در پلیمرها، ۶۰ درصد هنوز جایگزین عملی ندارند و حذف سریع می‌تواند صنایع را مختل کند.
هشدار درباره حذف شتابزده
علیرضا صحاف‌امین، عضو هیات مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر، نیز با این هشدار که حذف ماده آلاینده بدون بررسی جایگزین می‌تواند آلاینده‌تر از ماده اصلی باشد، می گوید: سه معیار شامل اثرات زیست‌محیطی جایگزین، هزینه اقتصادی آن و پذیرش اجتماعی باید در تصمیم‌گیری‌ها لحاظ شود.
صحاف‌امین تجربه ژاپن را مثال زد که تنها ۱۱ درصد پسماند پلاستیکی خود را دفع می‌کند و ۸۹ درصد را بازیافت یا استفاده ثانویه می‌کند، در حالی که بیش از نیمی از پسماندهای خاورمیانه رها می‌شوند.
وی خواستار مکانیزم پایش دقیق، تعریف روشن محصولات مشکل‌زا و بومی‌سازی جایگزین‌ها پیش از اعمال محدودیت شد.
این اظهار نظر کارشناسان در حالی است که علی محمد موسوی معاون امور بین الملل وزیر نفت معتقد است باید به بحران آلودگی پلاستیک در چارچوب گسترده‌تر نیازهای چندگانه بشری نگاه کرد؛ نیازهایی چون انرژی، معیشت و محیط زیست پاک. این راهبرد باید بر اساس شرایط ملی هر کشور تدوین و در مقیاس جهانی پیگیری شود. در غیر این صورت، دستیابی به توافقات موثر بین‌المللی ممکن نخواهد بود.
وی توضیح می دهد که رفع آلودگی پلاستیک، نه حذف پلاستیک، هدف اصلی است. باید معاهده‌ای عادلانه و عملی شکل گیرد که منابع مالی و فناوری لازم را برای کشورهای در حال توسعه فراهم کند. اما روند مذاکرات به‌جای تمرکز بر مدیریت پسماند، به سمت کاهش یا توقف تولید پلاستیک تغییر مسیر داده است؛ در حالی که پلاستیک ذاتاً آلاینده نیست و نقش حیاتی در زندگی بشر دارد.
تمامی این اظهار نظرها نشان می دهد که گذار به سمت صنعت پلیمری پایدار نیازمند هم‌زمانی سه عامل است: تداوم تولید، توسعه زیرساخت و فناوری بازیافت، و سیاست‌گذاری هوشمند در تعامل با واقعیت‌های جهانی.
اگرچه به نظر می رسد مسیر دشواری پیش روست، اما اگر هم‌صدایی سیاست‌گذار، تولیدکننده و جامعه شکل گیرد، می‌توان صنعت پلیمر ایران را از متهم زیست‌محیطی به الگوی منطقه‌ای در اقتصاد چرخشی بدل کرد.
