به طور کلی فرآورده‌های اصلی (معروف به 5 فرآورده اصلی) در پالایشگاه‌های قدیمی شامل گازمایع، بنزین، نفت سفید، نفت‌گاز (گازوئیل) و نفت کوره می‌شود که همه از نوع سوخت هستند که اغلب کاربرد نهایی آن‌ها نیز به عنوان سوخت بوده و کاربردی در تولید محصولات پتروشیمیایی پُرکاربرد به عنوان ماده اولیه صنایع تکمیلی ندارند.
طبق پیش‌بینی‌ها این نسل از پالایشگاه‌ها که قدمت بالایی داشته در روند فعلی پالایشی دنیا به تدریج جای خود را به پتروپالایشگاه می‌دهند. در یک پتروپالایشگاه بخشی از نفت خام ورودی به‌جای تولید سوخت به مواد شیمیایی پایه تبدیل می‌شود. از این رو با احداث واحدهای پتروشیمیایی نظیر واحدهای اولفین و آروماتیک در یک واحد پتروپالایشی می‌توان علاوه بر سوخت، مواد اولیه زنجیره ارزش صنایع تکمیلی را نیز تولید کرد.
* کاهش تقاضا برای سوخت و افزایش مصرف محصولات پتروشیمیایی تا افق 2030
به نقل از مرکز مطالعاتی وود مکنزی تراز تولید و مصرف بنزین در مناطق مختلف جهان تا سال 2030 تنها در سه منطقه جنوب شرق آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین منفی خواهد بود که ناشی از ایجاد و گسترش زیرساخت‌های حمل و نقل در این کشورها می‌شود، اما در سایر مناطق جهان به علت جایگزین شدن سوخت‌های جدید به جای بنزین تراز تولید این فراورده مثبت است که به معنای بیشتر بودن مقدار تولید از مصرف می‌باشد.
این مرکز مطالعاتی نقل می‌کند فروش خودروهای برقی تا سال 2030 با کاهش قیمت باتری و گسترش سوخت‌های هیبریدی شتاب می‌گیرد، اما مدتی طول می‌کشد تا تاثیر خود را بر ناوگان حمل و نقل جهانی بگذارد و در این مدت افزایش تقاضا برای خودروهای برقی، باعث می‌شود رشد تقاضا بنزین و دیزل را کم می‌کنند. البته حتی با وجود گسترش خودروهای برقی در کشورهای توسعه یافته با این حال تا قبل از سال 2030 نقطه اوج مصرف سوخت‌های بنزینی و دیزلی رخ نمی‌دهد.
کاهش تدریجی تقاضا برای سوخت‌های حمل و نقل، به طور همزمان با اعمال قوانین سخت‌گیرانه زیست‌محیطی و افزایش تقاضا برای پلاستیک و سایر مواد پتروشیمیایی در کشورهای در حال توسعه همراه خواهد شد که این موضوع باعث تولید مفهومی به نام پتروپالایشگاه یا تولید مستقیم مواد پتروشیمیایی از نفت خام به جای سوخت در صنعت پالایشی دنیا شد.
بدین ترتیب کشورهای مختلف با برنامه‌ریزی برای احداث پتروپالایشگاه علاوه بر حفظ بازارهای آینده از حاشیه سود بیشتری نیز با تولید مواد پتروشیمیایی به جای تولید سوخت‌هایی مثل بنزین یا گازمایع برخوردار خواهند بود. با احداث پتروپالایشگاه علاوه بر حاشیه سود بیشتر می‌توان طیف وسیعی از محصولات پالایشی و پتروشیمیایی (بیش از 30 نوع فرآورده‌ی مایع و جامد با قابلیت انبارش راحت‌تر نسبت به نفت خام) را تولید کرد.
*تاثیرپذیری کمتر محصولات شیمیایی از قیمت نفت خام نسبت به سوخت
نکته حائز اهمیت دیگر در این زمینه مقاومت بیشتر فرآورده‌های پتروشیمیایی نسبت به سوخت در برابر نوسانات اقتصادی است. به عبارت دیگر هرچه زنجیره ارزش فرآورده‌های نفتی پتروشیمیایی نفتی بیشتر تکمیل شود تاثیرپذیری آن‌ها از قیمت نفت خام کمتر خواهد بود.
به‌عنوان مثال در ماه‌های آغازین شرایط کرونا (بهار 1399) قیمت بنزین و دیگر فرآورده‌های سوختی تا حد چشم‌گیری نزول کرد و در برهه‌های به زیر قیمت نفت خام هم رسید، اما در این شرایط مواد پتروشیمیایی از ثبات قیمت بیشتری برخوردار بودند.
*روند تقاضا برای سوخت و محصولات پلاستیکی در 4 قطب مصرف دنیا
طبق مطالعات مرکز تحقیقاتی iea که در نمودار تصویر 1 ارائه شده است، سرانه تقاضای نفت خام برای فرآورده‌های سوختی و مواد پتروشیمیایی گروه پلاستیک بین دو مقطع سال‌های 2017 و مقدار پیش‌بینی شده تا سال 2050 مشخص شده است. در تصویر 3 سرانه تقاضای نفت برای فرآورده‌های سوختی کاهش قابل ملاحظه‌ای دارد و به همین صورت سرانه تقاضای نفت برای مواد پتروشیمیایی با روند افزایشی مواجه است.
علاوه براین نکته مهم دیگری که این نمودار نشان می‌دهد، پیشی‌گرفتن سرانه تقاضای مواد پلاستیک از فراورده‌های سوختی در هر چهار منطقه ذکر شده تا سال 2050 است. به‌طور کلی در کشورهای با سرانه درآمد بیشتر، سرانه مصرف مواد پلاستیک حدود 20 برابر اقتصادهای کم درآمد است که این نشان دهنده ظرفیت رشد قابل توجه جهانی است.
تصویر 1- مقایسه سرانه تقاضای نفت خام برای فراورده‌های سوختی و مواد پلاستیک در سال‌های 2017 و 2050
*برنامه وزارت نفت برای توسعه پتروپالایشگاه‌ها فعلا روی کاغذ باقی مانده!
امروزه با گذشتبیش از یک سده از ظهور صنعت نفت در ایران، یکی از مهم‌ترین عقب ماندگی‌های این صنعت، محرومیت از ایجاد ارزش افزوده فرآورده‌های نفتی در سایه اصرار بر خام فروشی است. در حالیکه اگر از حدود 10 سال پیش در راستای توسعه پتروپالایشگاه‌ها و تکمیل زنجیره ارزش مواد پتروشیمیایی قدمی برداشته می‌شد، امروز نه تنها دیگر تحریم فروش نفت و تبعات آن مطرح نبود، بلکه شاهد ارزآوری و تولید ثروت با رونق در صنایع پایین‌دستی نفت بودیم.
بسیاری از کشورهای آسیایی از جمله کشورهای در منطقه غرب آسیا همچون ترکیه، کویت، عربستان، امارت، عمان و هند همگی ابرپروژه‌های پتروپالایشگاهی احداث شده یا تعریف شده دارند، اما در کشورمان طی 10 سال گذشته تنها پالایشگاه ستاره خلیج فارس به بهره‌برداری رسیده‌است. این کشورها با علم به اینکه بازارهای آینده پالایش نفت تحت تاثیر تقاضای رو به رشد مواد پتروشیمیایی به خصوص در منطقه آسیا خواهد بود، طی سال‌های اخیر طرح‌هایی با هدف تولید مواد پتروشیمیایی از نفت یا همان پتروپالایشگاه‌ها تعریف کرده‌اند.
در این شرایط ضروری است تا دولت با برنامه‌ریزی و تنظیم‌گری بلندمدت و شناسایی بازارهای داخلی و خارجی افزایش ظرفیت پالایشی را ذیل قانون پتروپالایشگاه‌ها به‌‌صورت صحیح ریل‌گذاری کند تا در آینده کشورمان بتواند نقش مهمی در تصاحب بازارهای آینده پتروشیمیایی و حتی سوختی منطقه داشته باشد. این درحالی است که اگر همین روند خام فروشی و ظرفیت فعلی پالایشگاه‌ها در کشور ادامه پیدا کند با افزایش سرانه مصرف مواد پتروشیمیایی کشور، در آینده نه چندان دور این حوزه با تشدید وابستگی روبه‌رو خواهدبود.
انتظار می‌رود وزیر جدید نفت همانطور که در آغاز بر رویکرد احداث پتروپالایشگاه و ایجاد شهرک‌ها و پارک‌های شیمیایی با هدف تکمیل زنجیره ارزش تاکید داشتند، اکنون نیز با اجتناب از روزمرگی‌های جاری وزارت‌خانه تحت امر خود، با حمایت، پیگیری و نظارت پایه‌گذار تبدیل نفت به مواد پتروشیمیایی و شهرک‌های تکمیل زنجیره ارزش باشند.
