پروپان یکی از هیدروکربن‌های شیمیایی با فرمول (C3H8) است که در پالایشگاه‌های گازی، پالایشگاه‌های نفتی و پتروشیمی‌ها تولید می‌شود. طبق برآوردها ظرفیت تولید پروپان در کشور حدود 5 میلیون تن در سال است.
برای استفاده از پروپان سناریوهای مختلفی وجود دارد که عبارت‌اند از: 1- خام فروشی پروپان 2- استفاده از ترکیب آن با بوتان (LPG) به عنوان سوخت خودرو 3- توسعه زنجیره ارزش پروپان در صنایع پتروشیمی. با توجه به اهداف کلان سیاسی و اقتصادی کشور، ترکیبی از هر سه سناریو با ضرایب متفاوت می‌تواند در دستور کار وزارت نفت قرار گیرد.
شواهد نشان می‌دهد که در بین سناریوهای استفاده از پروپان، استفاده از این هیدروکربن به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها مزایای اقتصادی بیشتری نسبت به سناریوهای قبلی دارد. در زنجیره بالادست پتروشیمی‌ها پروپان به عنوان خوراک اولیه وارد پتروشیمی شده و طی فرآیندی به پروپیلن تبدیل می‌شود.
سپس پروپیلن در زنجیره میان‌دستی پتروشیمی به محصولاتی نظیر پلی پروپیلن، سوپرجاذب، اسید اکریلیک، پلی یورتان، اکریلونیتریل تبدیل می‌شود که این محصولات به عنوان مواد اولیه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی در صنایع بسته‌بندی، یونولیت، پلاستیک، خودرو، نساجی، ساختمان، چرم مصنوعی، کفش و … مورد استفاده قرار می‌گیرند.
استفاده از پروپان در زنجیره ارزش پتروشیمی‌ها از بالادست تا پایین‌دست و صنایع تکمیلی ارزش افزوده بالا و اشتغالزایی قابل توجهی را ایجاد می‌کند. از طرفی در حال حاضر کشور دچار کمبود مواد اولیه زنجیره پروپیلن برای تامین نیاز صنایع تکمیلی است و نیاز صنایع مختلف به این مواد هم‌اکنون از طریق واردات تامین می‌شوند.
واردات محصولات زنجیره پروپیلن درحالی صورت می‌گیرد که وجود منابع سرشار پروپان در کشور ظرفیت بالقوه مناسبی را برای توسعه زنجیره پروپیلن و تولید ارزش افزوده و اشتغالزایی ایجاد کرده است، اما به دلیل وجود مشکلات نرم‌افزاری در سیاست‌گذاری‌های بالادست پتروشیمی‌ها، هنوز این زنجیره باارزش در کشور آن طور که مورد انتظار بوده شکل نگرفته است.
*آیا گام رو به جلوی وزارت نفت برای توسعه زنجیره پروپیلن موثر خواهد بود؟
کمبود محصولات زنجیره پروپیلن در کشور و ارزبری ناشی از واردات آنها، وزارت نفت را بر آن داشت تا با تعریف طرح‌های پیشران در صنعت پتروشیمی، تصمیم به توسعه زنجیره پروپیلن بگیرد و طرح جامع پروپیلن در کشور توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی تدوین شود. این طرح هر چند ایراداتی را از جنبه مطالعات فنی و اقتصادی دربردارد، اما یک گام رو به جلو برای توسعه و تکمیل حلقه گمشده پروپیلن در کشور است.
بهزاد محمدی مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در تشریح اهمیت شکل‌گیری زنجیره پروپیلن در کشور از این زنجیره به عنوان خاویار صنعت پتروشیمی یاد کرد و در این راستا سه طرح پروپیلن جنوب (عسلویه- مرودشت)، شمال (امیرآباد-مغان) و غرب (اسلام آباد) تعریف شده است.
*ارزبری بیش از 500 میلیون دلار برای واردات زنجیره پروپیلن
طبق آمار اتاق بازرگانی در سال 97، میزان واردات محصولات زنجیره پروپیلن به تفکیک در جدول شماره 1 آورده شده است. همانطور که قابل مشاهده است، مجموع ارزبری ناشی از واردات این محصولات 516 میلیون دلار بوده است که با توجه به رشد تقاضا و افزایش نیاز به این محصولات، برخی برآوردها از رسیدن این رقم به سالانه یک میلیارد دلار نیز حکایت دارد.
واردات محصولات زنجیره پروپیلن در حالی صورت می‌گیرد که با وجود پروپان در کشور، ایران نه تنها باید واردکننده این محصولات نباشد، بلکه باید در قامت صادرکننده این محصولات و زنجیره پایین‌دستی آنها در صنایع تکمیلی ظاهر شود.
جدول 1- میزان واردات محصولات زنجیره پروپیلن در سال 97
*سرنوشت 5 طرح اصلی تولید پروپیلن در کشور به کجا رسید؟
حال یک سوال اساسی مطرح می‌شود، اینکه با توجه به نیاز صنایع تکمیلی به محصولات زنجیره پروپیلن، چرا بخش خصوصی از سال‌های گذشته طرح‌هایی برای توسعه این زنجیره تعریف نکرده است؟ بد نیست بدانید، اتفاقا از 89 تا کنون حداقل 5 طرح تولید پروپیلن از پروپان از طریق فرآیند PDH تعریف شده‌اند، ولی هیچ یک از آنها به پیشرفت بالای 20 درصد نرسیده‌اند.
جزئیات این طرح‌ها در جدول 2 قابل مشاهده است. در صورت آغاز به کار واحدهای موجود در جدول (2)، 1.75 میلیون تن پروپان جهت تامین خوراک این واحدها مصرف خواهد شد و به نیاز فعلی و آینده صنایع تکمیلی به محصولات زنجیره پروپیلن به طور کامل پاسخ داده خواهد شد.
جدول 2- مجوزهای صادر شده از طرف وزارت نفت برای احداث واحدهای PDH
حال یک سوال دیگر مطرح می‌شود اینکه چرا علیرغم تعریف طرح‌های تولید پروپیلن، از 10 سال گذشته تا کنون هیچ یک از آنها به سرانجام نرسیده است؟ ریشه این مشکل را باید در تفاوت حاشیه سود پتروشیمی‌های خوراک گازی و خوراک مایع جستجو کرد. البته در مسیر ساخت واحدهای PDH چالش‌های فنی نیز وجود دارد، ولی در صورت بهبود اقتصاد پتروشیمی‌های خوراک پروپان، چالش‌های فنی این موضوع اعم از خرید لایسنس توسط بخش خصوصی داخلی قابلیت حل و فصل دارد.
جهت تقریب ذهن مخاطب پتروشیمی‌ها خوراک گازی به پتروشیمی‌هایی گفته می‌شود خوراک ورودی آنها، گازهای متان و اتان است. پتروشیمی‌هایی که از خوراک مایع پروپان، بوتان و میعانات گازی استفاده می‌کنند نیز پتروشیمی‌های خوراک مایع نامیده می‌شوند.
*رمزگشایی از دلایل شکست طرح‌های PDH از 10 سال گذشته تاکنون
در حال حاضر در آیین‌نامه اجرایی قانون الحاق 2 در بخش تخفیف پلکانی، در کنار تخفیف قابله ملاحظه 30 درصدی قیمت خوراک گاز برای پتروشیمی‌های خوراک گازی، برای خوراک‌های مایع تنها تخفیف 2 الی 3 درصدی در نظر گرفته شده است که همین سیاست‌گذاری نادرست، ترمز تولید پروپیلن در کشور را کشیده است.
طبیعی است که وقتی در صنعت بالادست پتروشیمی، تخفیف خوراک گاز بسیار بیشتر از خوراک مایع باشد، به دلیل حاشیه سود بیشتر پتروشیمی‌های خوراک گازی، سرمایه‌گذاران برای احداث این دسته پتروشیمی‌ها اقدام می‌کنند. در نتیجه توسعه پتروشیمی‌های خوراک مایع که زنجیره پروپیلن نیز در آن تعریف می‌شود، متوقف باقی خواهد ماند.
در این راستا محمدرضا سلیمان‌زاده مدیر تولید شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس که یکی از هلدینگ‌های فعال در صنعت بالادست پتروشیمی است، مانع اصلی در مسیر توسعه زنجیره پروپیلن را این گونه تشریح می‌کند: «اگر شما قیمت‌های خوراک را نگاه کنید می‌بینید قیمت خوراک پتروشیمی‌های خوراک مایع بعضا دو تا سه برابر پتروشیمی‌های خوراک گازی است. لذا الان پتروشیمی‌های خوراک مایع با زیان مواجه شده‌اند و یا به سود کمی باید قناعت کنند. در نتیجه توسعه متوازن زنجیره باید در سطح کلان کشور بررسی و سیاست‌گذاری شود، زیرا بخش خصوصی بر مبنای این سیاست‌گذاری‌ها سرمایه خود را به بخش‌های مختلف هدایت می‌کند».
همچنین مصطفی سعیدی کارشناس حوزه نفت و انرژی نیز فقدان مشوق اقتصادی برای پتروشیمی‌های خوراک مایع را یکی از موانع اصلی در مسیر توسعه زنجیره پروپیلن دانست و گفت: «مشکلی اصلی در صنعت پتروشیمی ایران، عدم توازن بین قیمت خوراک گازی و مایع است و این مسئله سبب گرایش سرمایه‌گذاران به خوراک گازی شده است که باید این توزان ایجاد شود. پیشنهاد می‌شود که وزارت نفت با سیاست‌های تشویقی سرمایه‌گذاران را به سمت خوراک مایع نظیر LPG متمایل کند».
در مجموع بررسی سرنوشت طرح‌های تولید پروپیلن در کشور نشان می‌دهد که این طرح‌ها از 10 سال گذشته تا کنون به پیشرفت بالای 20 درصد نرسیده‌اند که با توجه به اظهار نظر کارشناسان، فقدان توازن قیمتی بین پتروشیمی‌های خوراک گازی و خوراک مایع مانع از سرمایه‌گذاری برای توسعه زنجیره پروپیلن در کشور شده است.
